گرفت و او را مجبور كرد .
2 . در مواردى كه آزادى فرد بر خلاف مصالح عاليهء اجتماع باشد ، دولت كه حافظ مصالح عاليهء اجتماع است حق دارد آزاديهايى را به نفع مصالح عاليهء اجتماعى محدود كند [1] . البته اين در صورتى عملى است كه درحقيقت خود ملت اين تصميم را دربارهء خود بگيرد ، يعنى قدرت دولت ناشى و منبعث از ملت باشد و اين تصميم از نوع ارادهء اخلاقى فرد در مقابل مشتهيات نفسانى خويش باشد . تعيين مرز آزادى فرد و قدرت دولت يكى از مسائل اجتماعى مهم عصر ماست . نظام اجبارى و ماليات اجبارى از اين قبيل است .
3 . آنجا كه حفظ آزادى فرد بر خلاف مصالح مسلم شخصى خودش باشد مانند موارد تعليم و تربيت يا بهداشت و حفظالصحه ، دراين گونه موارد ، هم تعليم اجبارى و هم بهداشت اجبارى تجويز مىشود . به قول مولوى :
< شعر > طفل مىلرزد ز نيش احتجام مادر مشفق در اين غم شادكام < / شعر > افتخار دولت است كه با نيروى ژاندارم هم كه شده آبله و سرم ضدديفترى و كزاز و سل و غيره را به مردم مىزند .
پس آزادى در حدودى است كه اولًا رشد فرد و تكامل فرد را تأمين كند ، مثل آزادى فكر ( نه عقيده ) ، و ديگر مربوط است به سليقه و ذوق و انتخاب ، يعنى دربارهء امورى است كه خوبِ آن امور آن است كه مورد پسند باشد ، مثل انتخاب لباس و مسكن و همسر و معاشر و بالاخره امورى كه مطلوب از آنها خوشى و لذت آنى است و اگر نامطبوع باشد نقض غرض است ( رجوع شود به ورقه هاى « خانواده » ) . ديگر در مواردى است كه هرچند خوبى بستگى به سليقه ندارد اما مصلحت در اين است كه در آن امر افراد مختار و آزاد باشند و مصلحت

[1] . مَثَل آزادى فرد بر خلاف مصالح اجتماع ، همان مثل آدمى است كه در كشتى نشسته و مىخواهد از آزادى خود استفاده كند و كشتى را سوراخ كند ( مثال موسى و خضر ) . افرادى اگر بخواهند نواميس اجتماع را از اخلاق و فرهنگ و تاريخ خراب كنند آزاد نيستند .

85