مىگويد عقيدهء مذهبى بايد آزاد باشد .
در اينجا راجع به دو مطلب بايد صحبت كرد : يكى اينكه تاريخ پيشرفت و رشد اسلام چگونه بوده است و اسلام اين رشد سريع را كه يك شبه ره صد ساله رفت و مخالفين از اين جهت در خود احساس حقارت مىكنند به واسطهء چه عاملى و در دامن چه شرايطى انجام داد ؟ و البته اين يك مسألهء تاريخى است . مطلب ديگر اينكه نظر اسلام و طرز تفكر اسلامى دربارهء آزادى عقيده چيست ؟ اما راجع به مطلب اول كافى است كه تاريخ حيات پيغمبر را در دورهء رسالت از اول تا آخر تحت نظر بگيريم ، معلوم خواهد شد كه اسلام در حالى كه زر و زور در جهت مخالف بود رشد كرد و توسعه يافت ، و زر و زور كه بعدها پيدا شد در اثر عقيده و ايمان بود پيغمبر مردمى را با تطميع يا تهديد دور خود جمع نكرد . تابلوهاى تاريخى عقيده و ثبات و استقامت مسلمين در صدر اسلام در جهان بىنظير است . در جنگهاى زمان خلفا نيز افرادى آن جنگها را بردند كه قائم الليل و صائم النهار بودند .
از همه بالاتر اينكه اسلام بر ملل متمدن و با سابقهء فرهنگى كه علائق آنها به تاريخشان مسلم بود فائق شد و طولى نكشيد كه تفوق و نفوذ سياسى دستگاه خلافت از ميان رفت و آن ملل از اين حيث بلامانع بودند ، معذلك با اينكه تسلط سياسى اعراب را از دوش خود برداشتند ، تسلط معنوى اسلام را پذيرفتند .
اما مطلب دوم : در اينجا در چند مطلب بايد بحث شود : .
الف . چه چيزهايى قابل اكراه و اجبار هست و چه چيزهايى نيست ؟ .
ب . در امورى كه مىتوان اكراه و اجبار به كار برد و مىتوان طرف را آزاد گذاشت . آيا آزادى مطلقاً محترم و غيرقابل سلب است يا اينكه مىتوان در مواردى جلو آزادى را گرفت ؟ آن موارد چه مواردى است ؟ آزادى [ در ] موارد ذيل محدود مىشود : .
1 . آنجا كه آزادى فرد مخّل به آزادى ديگران و سلب كنندهء آزادى ديگران باشد ، در اين گونه موارد مىتوان بلكه بايد جلو آزادى فرد را

84