طبيعى را اگر جنبهء غائى بدهيم و طبيعت را ذى هدف بدانيم نام « حقوق الهى » به خود مىگيرد ، بلكه اگر دقت كنيم حقوق طبيعى غيرغائى و غيرالهى بى معنى است .
ح . مسألهء آزادى به دليلى كه در نمرهء الف گفتيم يك مسألهء فلسفى است و ضمناً يك نمونه است از يك بحث فلسفى مجزا و مستقل از مسائل تجربى و عملى .
ط . تكليف آزادى مربوط به پنج مورد است : .
اول در مسائل شخصى و سليقه اى .
دوم در مسائلى كه كمال بودن آنها فرع بر اين است كه انسان آزادانه آنها را انتخاب كند ، مثل راستى و امانت و عدالت .
سوم در مواردى كه امكان اجبار در آنها نيست از باب اينكه يك عمل ارادى نيست ، مثل محبت و علاقه .
چهارم در مواردى كه رشد اجتماعى موقوف است به اينكه افراد آزادانه عملى را انجام دهند ، مثل انتخاب وكيل .
پنجم در مواردى كه مرجّحى براى تحميل عقيدهء ديگران بر عقيدهء خود شخص وجود ندارد .
ششم - كه از همه شايد مهمتر است - در مورد برخورد تفكرات منطقى .
ما چهار مورد از اين شش مورد را در ورقه هاى « اسلام و آزادى عقيده » شرح داده‌ايم . ( رجوع شود به نمرهء 34 ) .
ى . آزادى عقيده ( به معنى آزادى اعتقاد دينى ) در اسلام از آن جهت است كه عقيده قابل اجبار و اكراه نيست * ( ( لااكْراه فِى الدّينِ ) ) * چنان كه در ورقه هاى « اسلام و آزادى عقيده » شرح داده‌ايم . ( رجوع شود به نمرهء 34 ) .
يا . آزادى كه به عقيدهء ما تكليف است [1] ، از آن جهت كه مكلف خود

[1] . يك مطلب عمده كه بحث نشده اين است كه چرا و به چه موجبى هر انسانى بايد آزادى خودش را محترم بشمارد و از دست ندهد ؟ ديگر اينكه چرا بر هر انسانى فرض است كه آزادى ديگران را محترم بشمارد ؟ ( رجوع شود به نمرهء 15 ) .

79