19 . آزادى دادن به بت پرست و جاهل و مشرك ، احترام به حيثيت ذاتى انسانى نيست ، پس عقيده بايد آزاد باشد يعنى چه ؟ .
فلسفهء آزادى :
20 . آزادى كلى به اين معنى صحيح است كه نبايد مانع بروز استعدادهاى بشر شد ديگر به اين معنى صحيح است كه بسيارى چيزهاست كه با جبر نمىتوان به بشر تحميل كرد ، و ديگر به اين جهت است كه بشر موجودى است كه بايد بالاختيار و در صحنهء تنازع و كشمكش به كمال خود برسد اما آزادى به معنى اينكه نبايد مزاحم خواب بشر شد ، غلط است . فرويد به عنوان افتخار بزرگى براى خود مىگويد : « بعد از مدتها فهميدم از كسانى هستم كه مزاحم خواب بشر شده‌ام . » با اينكه در اين جهت هم اشتباه كرده است اما اين تهمت را به خود زده است .
تعريف آزادى :
21 . آنچه تا اينجا معلوم شد عبارت است از : .
الف . آزادى پديدهء طبيعى نيست ، از صفات واقعى انتزاعى فلسفى يا از صفات فرضى رياضى اشياء هم نيست ، بلكه مفهومى است اعتبارى و عملى كه از استعداد طبيعى موجودى براى تكامل اعتبار مىشود و خلاصه مفهومش اين است كه نبايد مانعى در راه رشد استعداد طبيعى انسان به وجود آورد ( نه اينكه نبايد مانعى در مقابل خواسته و عقيدهء او ايجاد كرد . ) .
آيا آزادى از مختصات انسان است ؟ :
ب . ايجاد مانع براى رشد طبيعى يك گياه مثل اينكه گلى را در سايه يا در محيط تنگ و كوچك از لحاظ فضا قرار دهيم كار ناپسند و تجاوز به حق هست اما چون مقرون به شعور از طرف گل نيست ، ظلم نيست و در حيوان اگر مستلزم ايذاء باشد ظلم است و الَّا نه . اما به مصرف انسان رساندن گياه يا حيوان به هيچ نحو ظلم نيست . پس اين بحث كه در نمرهء 2 طرح شد [ كه ] آيا آزادى از مختصات انسان است يا نه ، به اين صورت بايد حل شود كه معنى آزادى لزوم عدم ايجاد مانع است اين لزوم دربارهء انسان صادق است فقط و دربارهء گياه به هيچ نحو صادق نيست هرچند گياه هم داراى حقوقى است ، و دربارهء حيوان فقط آنجا كه موجب اذيت در كار باشد نبايد ايجاد اذيت و آزار كرد ولى اين

76