بوذرجمهر و انوشيروان ) .
عامل ديگر كه آن نيز [ مربوط ] به طبقهء آزادى از دست داده است اسارت عقلى است كه قرآن كريم با آن نيز سخت مبارزه كرده است [1] .
ارزش آزادى .
( ر . ك : نمرهء 4 ) :
2 . آزادى براى بشر فوق العاده امر مقدسى به شمار مىرود . بعضى آن را بالاترين نعمتها دانسته‌اند ، و حال آنكه چنين نيست .
ترقى و تجلى فكر و عمل انسان :
زيرا آزادى جز نبودن مانع و سد براى ترقى و تجلى فكر و عمل بشر چيزى نيست و حال آنكه فرهنگ و عوامل آموزش و پرورش و همچنين امنيت اثر كمترى ندارد . براى يك گل ، نبودن مانع و سد براى رشد و ترقى آنقدر مهم نيست كه وجود عامل رشد و تربيت و نبود عامل ناامنى مهم است . ولى اين در زندگى بشر نكتهء خاصى دارد كه چرا [ آزادى ] چنين جايگاهى را گرفته است و تا اين حد مقام بلندى را پيدا كرده است كه بعضى حتى مىخواهند آن را بپرستند ، بالاترين نعمتها ، اصل و مادر همهء سعادتها و همهء موفقيتها دانسته‌اند [2] . آن اين است كه بشر اين نعمت را هميشه از هر نعمت ديگر كمتر داشته است ، سلب اين نعمت را از ناحيهء همنوعان خود داشته است نه از ناحيهء سيل و زلزله و طوفان و و با ، آنها را چاره پذيرتر از اين مىدانسته است و حق هم داشته است .
فرشتگان از روز اول همين نقطهء ضعف را در بشر ديدند كه گفتند : * ( أَتَجْعَلُ فيها من يُفسِدُ فيها . . . ) * چاره ناپذيرى عدم امنيت افراد از ناحيهء يكديگر از ناحيهء خلقت :
و اين حالت از ناحيهء خلقت چاره پذير هم نيست . اختيار و آزادى طبيعى هر فرد و امكان تجاوز افراد به يكديگر جزء جوهر ذات انسان است ، و كمال انسانيت جز با اختيار و آزادى هر فرد در كار خود نمىباشد ، و الَّا انسان در سطح حيوانات سقوط مىكند ، اين اختيار

[1] . تكرار است ، قبلًا به آن اشاره شده است .
[2] . گفتند : « بهشت آنجاست كازارى نباشد . . . »

60