اين بحث بايد از اينجا آغاز شود كه علم چيست ؟ ايمان چيست ؟ و سپس اينكه معيار علم و به عبارت ديگر راه تحصيل علم حقيقى توأم با اعتماد به صحت آن چيست ( منطق مادى و منطق صورى ) و راه تحصيل ايمان حقيقى توأم با ايمان و اعتماد به صحت آن چيست ( منطق مادى و صورى دين ) ؟ .
اما تعريف علم . علم آگاهى و كشف جهان و حقايق و قوانين جهان است تا آنجا كه فقط كشف است و آگاهى است و با فكر و انديشهء محض سروكار دارد علم است . اما ايمان گرايش است ، گرايش به حقيقتى كه معنى زندگى را تغيير دهد و يا به عبارت ديگر به زندگى معنى بدهد و مفهوم زندگى را از اينكه انسان شخص خود را محور قرار دهد و ملاك قرار دهد و من فردى محور و ملاك باشد تغيير دهد و آدمى را در حال داد و ستد با حقيقت قرار دهد ، و بالاخره فرد را از لاك خود خارج سازد .
مىتوانيم بحث را از جنبهء ديگر بنگريم و آن اينكه دربارهء نياز انسان به سعادت واقعى و عدم انحراف به كژى و اينكه منشأ انحراف انسان به سوى شر و بدى و درنتيجه سقوط او به بدبختى چيست ، چندگونه نظر است : .
الف . نظريهء معروف سقراطى كه منشأ همهء اينها جهل است و بس .
نظر سقراط به دو اصل متكى است : نخست اينكه راه واقعى انسان راهى است كه براى عقل قابل درك است ، عقل فضيلت و رذيلت را مستقلًا درك مىكند ، پس بايد عقل را درست راهنمايى كرد ، البته راهنمايى اخلاقى و آن چيزى كه خردمندى يا حكمت ناميده مىشود . دوم اينكه انسان به محض اينكه راه خردمندى را آموخت و حكمت عملى را به دست آورد از آن پيروى مىكند . علت عدم پيروى ، ندانستن است ، پس آموزش مساوى پرورش است .
ب . نظر ارسطويى . از نظر ارسطو مقام عقل در حكمت عملى همان است كه سقراط گفته است يعنى ارسطو بخش اول سخن سقراط

512