( آيا عدالت مطلق است يا نسبى ؟ ) .
5 . بحث مهمى كه دربارهء عدالت هست اين است كه اين آرزوى پيامبران و مصلحان و حكيمان و اين ايده آل روشنفكران و انسانها و صاحب دردها آيا خود حقيقتى است كه بايد به آن تحقق بخشيد كه آن قطع نظر از افراد بالخصوص و قطع نظر از شرايط مخصوص زمانى و مكانى يعنى مجرد از زمان و مكان ، آن چيز عدالت است . مقصود از « مجرد از زمان و مكان » اين است كه مثلًا يك خط يك مترى در همه جا و همه وقت يك متر است و شرايط زمان و مكان تأثيرى در آن ندارد . چنين نيست كه مثلًا در ايران يك متر 100 سانت است و در هندوستان مساوى است با 200 سانت و يا در قرون گذشته اين كميت با امروز متفاوت است ، لااقل نسبتش با ساير مقادير يك نسبت ثابتى است . ممكن است شما بگوييد اگر عالم دائماً در حال انبساط يا انقباض باشد ، يك متر اين زمان با يك متر قرن پيش و سال پيش و روز پيش متفاوت است . عرض مىكنم لااقل نسبت ثابت است ، يك متر نصف دو متر و دو برابر نيم متر است و همچنين است اعداد ، وضع مطلقى دارند .
6 . در وصف نسبيت اخلاق گفتيم كه امور نسبى از قبيل بزرگى و كوچكى و دورى و نزديكى و بالايى و پايينى ، هميشه در مقايسه ميان دو شئ و با درنظرگرفتن مقياس معينى درنظر گرفته مىشود ، بر خلاف امور مطلق از قبيل حجم و ابعاد در اجسام و وجود در مخلوقات و گفتيم فرق است ميان امور اضافى به اصطلاح فلسفه از قبيل رازقيت و خالقيت و ميان امور نسبى از قبيل دورى و نزديكى و حتى ابوّت و اخوّت .
( حقيقت عدالت ) .
7 . عدالت قطع نظر از اجتماع نيز مفهوم دارد ، همان طورى كه حقوق نيز مفهوم دارد . اسلام براى زمين و حيوانات نيز حق قائل شده است البته حق « له » ، و اما حق « عليه » به مفهومى كه براى زمين و حيوان منشأ تكليف بشود نه . ولى لازمه حق « له » براى انسان ، نوعى « عليه » براى جماد و حيوان است .

49