جلال هم هست . خشم و جلال حق نيز عامل ديگرى است در جهت تنظيم حركات انسان . عليهذا ضرورت ندارد كه تنها ظرفيت خدادوستى و خداطلبى انسان عامل اصلى هدفگيرى انسان در جهت رضاى خدا باشد . پس خدا عاملى است داراى دو نيرو .
فقرات دعاى كميل نشانهء خوبى است از ظرفيت خدا دوستى انسان . دعاى سحر : * ( اللَّهم انى اسألك من بهائك . . . من جمالك . . . من جلالك . . . من عظمتك . . . من نورك . . . من عزتك . . . من قدرتك . . . من كمالك . . . من اسمائك . . . ) * همهء اينها براى تحكيم علقه و پيوند انسان با خداست .
آيهء كريمه مىفرمايد : * ( وَما امِروا إلَّالِيَعْبُدُوا الله مُخْلِصينَ لَه الدّينَ ) * . ممكن است پنداشته شود كه مفهوم آيه اين است كه مردم مأمورند آنجا كه عبادت مىكنند فقط خدا را عبادت كنند نه بتها را ، و در عبادت خود مخلص باشند و حال آنكه مفهوم آيه اين است : جز به عبادت خدا و به اخلاص دين براى خدا به چيزى امر نشده‌اند . اين آيه مطلب بالا را مىرساند كه از نظر اسلام غاية الغايات خداست و همهء كارها بايد به عنوان اطاعت امر و جلب رضاى ذات او صورت گيرد ، حتى آن چيزهايى كه به اصطلاح حسن عقلى دارند و از مقدسات بشر به شمار مىروند .
و اين است مفاد آنچه علامه طباطبايى در تفسير ( الميزان ) مىفرمايند كه همهء مقررات اسلامى پس از تحليل منتهى مىشوند به توحيد ، و توحيد پس از تركيب منتهى مىگردد به مقررات .
هدف عبادت آيا ذكر و معرفت خدا براى برقرارى عدالت اجتماعى است يا عدالت اجتماعى براى اين است كه خدا بهتر و بيشتر پرستش شود ؟ :
مسأله اى در باب عبادات مطرح است كه هدف اصلى از عبادات چيست ؟ ممكن است توهم شود كه عبادات براى اين وضع شده كه بشر خدا را فراموش نكند ، و از آن جهت بايد خدا را فراموش نكند كه خدا واضع قوانين و مجازى متخلفين است ، و از آن جهت خداوند وضع قانون كرده كه بشر قادر نيست به وضع قانون صحيح و بعلاوه قانون بشرى ضمانت اجرا ندارد ، و از آن جهت بشر نيازمند به وضع قانون است كه زندگىاش اجتماعى است و زندگى اجتماعى براى بشر

467