مسألهء حق فرد و حق جامعه :
35 . از آن جمله مسائلى كه در ايدئولوژى اسلامى بايد طرح و شناخته شود اين است كه آيا حق فرد مقدم است يا حق جامعه ؟ سابقهء اين بحث در اروپا نيز تحت عنوان « آزادى فرد و قدرت دولت » مطرح بوده و قابل بحث است . در اينجا آيهء كريمهء « ألنَّبِىُّ أوْلى بِالْمُؤْمِنينَ من أنْفُسِهِمْ » كه ريشهء اين مطلب است بايد بحث شود و به طوركلى باب تزاحم و اهم و مهم بايد بررسى شود . در همين جا قاعدهء لاضرر و لاضرار مورد توجه واقع شود . مسألهء حق وضع ماليات ، حق تخريب خانه ها براى خيابانها ، حق ملى كردن بعضى صنايع ، حق عمومى كردن برخى سرمايه ها و امثال اينها بحث شود . در همين جا مسألهء احتكار و حق حاكم دربارهء محتكر و اينكه آيا مورد احتكار خاص است يا عام ، بايد بحث شود ( رجوع شود به كتاب ( تنبيه الامة ) مرحوم نائينى و مقالهء « حكومت و زعامت » علامه طباطبايى ) .
مسألهء تقدم حق عموم بر حق فرد ، ضمناً مسألهء عدالت را و اينكه آيا اين كار ظلم است يا نه پيش مىكشد . در اينجا بايد به مفاهيم سه گانهء عدالت كه در ( عدل الهى ) توضيح داده‌ايم توجه كنيم و بيان كنيم كه در اينجا تنها عدالت به مفهوم توازن حكم نكرده است بلكه عدالت به مفهوم اعطاء به مستحق نيز چنين حكم مىكند ، يعنى در اينجا خود جامعه ذى حق است .
رجوع شود به كتاب ( بعثت و ايدئولوژى ) از صفحهء 58 تا 68 .
36 . آقاى مهندس بازرگان در ( بعثت و ايدئولوژى ) صفحهء 46 دربارهء كمونيسم مىگويد :
مشخصات يك نفر كمونيست واقعى كه او را مجاهد و فداكار و پارتيزان مىسازد :
« شرح و تفسير مجردات نظرى و فلسفهء آن نمىتواند تصوير روشن و كامل از احساسات و روحيه اى كه در پيروان ايجاد كرده است و شباهت كامل به شوق مذهبى دارد بنماياند . بايد علاوه بر جنبه هاى حزبى ، توجه به طبيعت كمونيسم نمود . فرد كمونيست خود را داراى آيينى مىداند كه درحقيقت آن شك و ترديد نيست آيينى از درون بينى كه از طبيعت واقعى جامعه سرچشمه گرفته ، آينده را روشن

463