آرمان معين همگانى .
نقش شيوهء توليد در تشكل آرمان .
تكيه گاه آرمان :
تكيه گاه آرمان در درجهء اول زندگى اقتصادى و معاشى است . انسان براى ادامهء زندگى مجبور است از يك سو نيروى كار و سرمايه را با طبيعت بياميزد و كالا توليد كند و از سوى ديگر در كار توليد با مردم ديگر در ارتباط باشد .
شيوهء توليد و زندگى اقتصادى در تشكل آرمان نقش اساسى دارد و توليد هرچه بود آرمان نيز چنين مىشود . زمانى در كشور ما توليد بر مبناى كشاورزى بود و رابطه و مناسبات توليدى نيز بر اين مبنا در مدار نظام ارباب - رعيتى ( فئوداليته ) بود . در چنين شرايطى آرمان جامعهء ما و به پيروى از آن ، همهء مظاهر سياسى ، اقتصادى ، حقوقى ، فرهنگى ، آموزشى ، اخلاقى رنگ نظام اجتماعى موجود را داشت .
شيوه هاو سنتهاى كهن كه از ديرباز بر آرمان موجود استوار شده بود همهء مسائل زندگى ما را حل مىكرد . ولى وقتى اقتصاد ايران از توليد كشاورزى مطلق وارد مرحلهء توليد صنعتى شد و سرمايه دارى تجارى و صنعتى گسترش يافت ، مسائل آرمانى و به دنبال آن همهء مظاهر اجتماعى مانند حقوق ، فرهنگ ، آموزش ، عرف و سنت . . . دگرگون شد و امروز كه اقتصاد ايران وارد مرحلهء دوم صنعت كه صنايع مادر و سنگين باشد شده است ، اين دگرگونى تندتر و ژرفتر است .
خلأ آرمانى در ايران :
تفاوت بزرگ بين اروپا و ايران و كشورهاى مانند ايران در اين است كه در اروپا با تغيير زندگى اقتصادى و توليدى ، همهء مظاهر زندگى انسانى از جمله انديشه و آرمان و روابط اجتماعى نيز دگرگون شده است . در اروپا تا قرن 16 زندگى اقتصادى بر پايهء اقتصاد كشاورزى و نظام اجتماعى هم ارباب - رعيتى ( فئوداليته ) بود ، ولى از قرن شانزدهم به بعد و با رويدادهاى مهمى چون كشف قارهء آمريكا و ساير

436