بسازد [1] . صدرالمتألهين مىگويد افراد انسان نوع واحد نيستند . انسان به قول كارل ، هم مرمر است و هم مرمرتراش .
مسأله مهم كه مربوط به شخصيت انسان است و از توابع مسأله پيشين است ، اين است كه انسان در نظام آفرينش چه اندازه مؤثر و حاكم بر سرنوشت خويشتن است ، حدود آزادى و استقلال او چقدر است ؟ بدون شك مكتبهاى جبرى مخصوصاً ماترياليسم و مكانيسم ، شخصيت انسان را از اين لحاظ سخت كوبيده‌اند . آنها سرنوشت انسان را به دست ابزار توليد و عوامل گنگ و لايشعر اقتصاد داده‌اند ، انسان را بندهء مخلوق خود دانسته و در مقابل عوامل اقتصادى او را دست بسته تصور كرده‌اند ( رجوع شود به ورقهء « دين و مذهب و سودجويى و طرز روابط توليد » ) .
51 . عطف به نمرهء 29 ، مسأله ديگر رابطهء معنى داشتن و شخصيت داشتن و مقدس بودن انسان است با مقدس بودن و معنى داشتن خود هستى ، يعنى با خدا كه سر سلسلهء مقدسات جهان است . پس مقدسات انسانيت فرع بر مقدس بودن خود انسان است و مقدس بودن انسان فرع بر مقدس بودن هستى است . اين است مشكل ماترياليسم از جنبه اجتماعى كه هرگز قادر به حل آن نيست .
52 . مسائل انسان : آيا حس خدمت و كمك در انسان اصالت دارد يا نه ؟ و اگر هست ، چه ريشه اى دارد ؟ مسأله اعجاب و تحسين يا تنفر و تقبيح گذشتگان چه ريشه اى دارد و چه چيزى ما را به آنها پيوند مىدهد ؟ آيا اين مسائل وابسته به شكم و پايينتر از شكم است يا نه ؟
مكتب انسانيت بايد به اينها پاسخ بدهد . نه مىتواند اينها را دور بريزد و نه مىتواند براساس ديگرى غير از مكتب الهى آنها را تأسيس كند .
ماترياليسم تاريخى انسانيت را قربانى كرد .
علم يا سوء استنباطهاى علمى كه سبب سقوط انسانيت شد : .
الف . كشف عدم مركزيت زمين ( مقام انسان در هستى )

[1] . ر . ك : نمره 12 .

405