عمليات درخشان و قدس مآب او برداشت و او را تا سرحد حيوان تنزل داد ، بالاخره ماترياليسم فلسفى او را با يك جماد از نظر ارزش ذاتى و معنوى برابر كرد . پاى هم ، يكى از قربانيهاى پيشرفتهاى علمى در قرون جديد ، انسانيت يعنى مقامى بود كه نوع انسان به حق يا ناحق براى خود قائل شده بود ، و دين هم به همين دليل سقوط نمود و مثل اينكه ميان ايندو تلازم است و تفكيك پذير نيستند . تلاشهايى مىشود كه انسانيت را از سقوط نجات دهند منهاى دين . ولى در قرن نوزدهم و بيستم بار ديگر والور [1] انسانيت بالا مىرود و انسانيت مقام و منزلتى عالى پيدا مىكند . البته به قول رسالهء ( نيكنيازى ) صفحه 32 : در تمام ادوار و السنه ، اصطلاحات انسان دوستى و انسانيت به عنوان خصيصهء عاطفى و اخلاقى عالى به كار برده مىشده است ولى مىدانيم كه اخيراً توجه بيشترى شده و به آن شخصيت ذهنى خاص و اصالت فلسفى داده ، يك نوع مسلك و مذهبى به نام هومانيسم كه اصالت بشر يا انسان پرستى است ساخته‌اند [2] به هرحال رجعت مباركى است . مىتوان گفت پس از چند قرن فراموشى خود ، به اصطلاح قرآن دوباره خود را بازمى يابد و يا مىخواهد بازيابد . ولى آيا معيارهاى گذشته دومرتبه رواج خواهد يافت يا نه و آيا انسان مقام نيمه خدايى خود را بازخواهد يافت يا نه ، مطلبى است كه تدريجاً بايد روشن شود . و ما از سؤالاتى كه در شمارهء 32 طرح كرديم شروع مىكنيم .
به هرحال توجه انسان به خود بوده كه او را تا مرحله شناخت خدا و حركت به سوى خدا برده است . * ( وَفى أنْفُسِكُمْ أفَلا تُبْصِرونَ ) * ( داستان مردى كه در پى گنجنامه استغاثه مىكرد و خواب نما شد ، كه در ( مثنوى ) آمده است ) . رجوع به نمرهء 46 .

[1] . [ كلمهء فرانسوى ، به معنى ارزش ]
[2] . آرى ، مىخواهند انسانيت را از سقوط نجات دهند و در عين حال معنويت دينى را به حال خود واگذارند . اين است تناقضى كه در هومانيسم امروز وجود دارد ، بر خلاف هومانيسم عرفانى گذشته .

398