تدسيس يا انحراف انسان فطرى :
معنى تهذيب نفس و تصفيه اخلاق مبارزه با عوامل منحرف كننده و تحريف كننده انسان است . تعبير قرآن : « قَدْ أفْلَحَ من زَكيَّها وَقَدْ خابَ من دَسّيها » كه با كلمهء « تدسيس » آمده است روشن كننده خوبى از فاسد شدن انسان فطرى است .
6 . مسأله ديگر اين است كه عوامل تكميل انسان [1] ، به عبارت ديگر ارزشهاى انسان چيست : .
الف . علم . شك نيست كه علم و آگاهى خود عامل اساسى يا يكى از عوامل اساسى كمال انسان است . يك انسان جاهل انسان ايده آل نيست . ايده آل انسان هم هميشه اين بوده كه بداند و بفهمد و باخبر شود .
قرآن هم مىفرمايد : « هَلْ يَسْتَوِى الَّذينَ يَعْلَمونَ وَالَّذينَ لايَعْلَمونَ » . عليهذا قرآن كه با صراحت نادان را با دانا نابرابر مىداند ، انسان جاهل را انسان ايده آل و انسان كامل و انسان نمونه نمىشناسد .
قرآن در داستان آدم ، علم آدم را منشأ برترى او بر ملائك شمرد : « وَإذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إنّى جاعِلٌ فِى الاْءرْضِ خَليفَةً قالوا أتَجْعَلُ فيها من يُفْسِدُ فيها وَيَسْفِكُ الدِّماءَ . . . » ، « وَعَلَّمَ ادَمَ الاْءسْماءَ كُلَّها . . . » .
ب . قدرت و توانايى . قرآن از تسخير موجودات براى انسان دم مىزند ، از « حَمَلْناهُمْ فِى الْبَرِّ وَالْبَحْرِ » كه كنايه ازتر و خشك است سخن مىگويد ، و گاهى از رضاى الهى از نفس انسان ( نه صرفاً از عملش ) سخن مىگويد كه بنا بر استنباط علامه طباطبايى در تفسير ( الميزان ) جلد 3 صفحه 112 ذيل آيهء « قُلْ أ أُنَبِّئُكُمْ بِخَيْرٍ من ذلِكُمْ . . . وَرِضْوان . . . » معناى رضاى از شخص اين است كه هرچه مسألت كند خدا مىدهد ، چنان كه در آيهء 35 سوره ق مىفرمايد : « لَهُمْ ما يَشاؤونَ فيها » و خلاصهء معنى پيدايش مشيت مطلقه و اراده مطلقه براى انسان است .
در حديث است : « العبودية جوهرة كنهها الربوبية » و اساس تعليمات انبيا ( چنان كه در مقاله « ولاءها و ولايتها » گفته‌ايم ) بر اين است كه از هر عبوديت و عبادتى قربى پيدا مىشود و از هر قربى قوّت و قدرتى .

[1] . رجوع شود به [ يادداشت ] « مشخصات انسان ايده آل » .

314