ارتجاعى داشت .
18 . در دو قرن اخير ، هم در ميان اهل تسنن و هم در ميان شيعه نهضتهايى رخ داده ولى بنا [ بر ] تفاوت نظام روحانى شيعه و سنى كه روحانيت شيعه مقتدر است اما عوام زده و روحانيت سنى آزاد است ولى نوكر حكومتها ، نهضتهاى شيعى عملى و ضدحكومتى بوده مثل نهضت تنباكو ، نهضت عراق ، نهضت اصفهان ، تبريز ، مشهد و اخيراً قم ، و نهضت اهل تسنن بيشتر فكرى بوده است كه از زمان سيد جمال تا عصر ما كم و بيش ادامه داشته و تنها نهضت اخوان است كه عملى و مذهبى بوده است و كم و بيش نهضت سنوسى در الجزاير و نهضت وهابى در حجاز و نهضت متمهدى سودانى در سودان و نهضت قاديانى در هند و نهضتهاى ضد استعمارى هند .
19 . نهضت اخير و معاصر روحانيت در ايران كه مركزش فعلًا قم است و نجف نيز به اعتبار تبعيد آقاى خمينى در نجف ، يك نهضت ضداستبدادى است ولى بايد از حالت تك بعدى درآيد . اين نهضت نيز نظير نهضت تنباكو قدرت فراوان دارد و حكومت ايران را مستأصل كرده است .
20 . آفات نهضت : .
الف . نداشتن تز اصلاحى جامع و شعارهاى جديد علاوه بر شعارهاى ضد استبداد .
ب . نفوذ انديشه هاى غيراسلامى در جامهء اسلام ، از قبيل انديشه هاى ماركسيستى و غيره .
ج . كهنه گرايى و عوام زدگى كه هميشه گريبانگير بوده است .
د . بيمارى هميشگى يعنى بسنده كردن به زمين زدن حريف و بعد به حال اول برگشتن ، يعنى همان چيزى كه در عراق و در مشروطيت پيش آمد يعنى نتيجه گيرى و ثمره چينى نكردن و موقع ثمر ، كار را به ديگران واگذاشتن .
ه . افراط در تجدد و تفريط در جمود و سنت گرايى .
21 . اگر بحث نهضتهاى فكرى يا عملى و انقلابى اسلامى از صدر

227