اسلام تاكنون مطرح شود كه البته ماهيت اسلامى ولو به حسب ادعا داشته‌اند ، كتاب قطورى را دربرمى گيرد از قبيل نهضتهاى انقلابى علويين كه در رأس آنها نهضت حسينى است و نهضت فكرى امام صادق عليه السلام و از قبيل نهضتهايى كه به نام مهدويت شده يا قيامهاى امر به معروف و نهى از منكر از طرف خوارج و ديگران .
بحث ، مربوط به [ حركت اصلاحى در ] صد ساله اخير است كه در پى دو مشخصه رخ داد : يكى خواب و ركود طولانى سه چهار قرنى و ديگر هجوم استعمار سياسى و اقتصادى و فرهنگى غربى كه خواه ناخواه در ميان روشنفكران مسلمان عكس العملى دفاعى و اصلاحى به وجود مىآورد .
تقريباً در صد سالهء اخير در همهء كشورهاى مهم اسلامى حركت اصلاحى وجود داشته اعم از عثمانى وسيله ضياء الكن و كشورهاى عربى از قبيل مصر ، سوريه ، الجزاير ، تونس ، مراكش و هندوستان و ايران ، با اين تفاوت كه نهضتهاى ايران جنبهء ضد استبدادى داشته نه جنبهء ضدخرافى ، عملى بوده نه نظرى .

228