بخرند و تخم هويج به آنها دادند و بعد حكم كردند كه ما وارونه كاشته‌ايم و لهذا وارونه سبز شده .
7 . ممكن است گفته شود اين غلط است كه ما دين را احيا كنيم بلكه دين بايد ما را احيا كند ، مفاد آيه هم اين است : * ( اسْتَجيبوا لله وَلِلرَّسولِ إذا دَعاكُمْ لِما يُحْييكُمْ ) * ، پس عنوان مطلب با عنوان آيه تناقض دارد . جواب اين است كه اولًا منافاتى ندارد و دور نيست هم دين وظيفه دارد و در طبيعت وى هست كه ما را احيا كند و هم ما وظيفه داريم كه دين را احيا كنيم ، همان طورى كه در تقوا گفتيم كه هم تقوا وسيلهء صيانت ماست و هم ما بايد وسيلهء صيانت تقوا باشيم مثل اينكه ما بايد غذا را سالم نگه داريم تا غذا ما را سالم نگه دارد ، چون دين نيز به نوبهء خود آفاتى دارد كه رسول اكرم فرمود : * ( افة الدّين ثلاثة : امام جائر و عالم فاجر و مجتهد جاهل ) * . بلكه در جواب مىگوييم كه اولًا ما در عنوان مطلب نگفتيم كه احياء دين ، بلكه گفتيم احياء فكر دينى يعنى احياء طرز تفكر خود ما دربارهء دين . پس اين عنوان اشعارى ندارد كه دين نعوذبا لله مرده است و ما مىخواهيم اين مرده را زنده كنيم بلكه اشعار دارد به اينكه طرز تفكر ما دربارهء دين صحيح نيست و طرز تفكر مرده اى است . و ثانياً نه ، از همين تعبير هم وحشت نداريم منافات ندارد كه دين اسلام در ذات خود بذر صالح و زنده اى باشد ولى در وجود ما و زمين وجود ما بميرد . همان طورى كه علم مىميرد ، دين هم مىميرد * ( ( يموت العلم بموت حامليه ) ) * . در تعبيرات خود دين هم آمده كه « احيوا السنّة و اماتوا البدعة » .
پس ما وظيفهء احياء و اماته داريم ، احياء سنت و اماتهء بدعت بايد مظهر محيى و مميت باشيم . و البته برگشت هر دو جواب به يك چيز است ، به همين است كه فكر دين مرده است ، فكر دين مسخ شده است ، يا همان طورى كه به رسول اكرم نسبت مىدهند مردم درحالى كه رو به منبر هستند به قهقرا مىروند و از منبر دور مىشوند .
حالا بايد بعد از اينكه دانستيم دين هم آفت ، دشمن جن و انس دارد و مردن دارد ، اولًا ببينيم دين در ميان ما زنده است يا مرده .
مقصودم از اينكه فكر دين در ميان ما مرده ، اين نيست كه بعضىها

166