نظام احسن و اصل خوشبينى ، انكار و نفى عبث و لغو و باطل :
10 . احياء تفكر اسلامى يكى به اين معنى است كه اصول فكرى اسلام را دربارهء جهان ، انسان ، اجتماع احيا كنيم و دربارهء اين موضوعات سه گانه همانطور بينديشيم كه در تعليمات اسلام است .
مثلًا قرآن جهان را به حق و به عدل برپا مىداند و تخم خوشبينى به نظام جهان در افكار ما مىپاشد ، بدبينى و سوء ظن را از ما مىگيرد ، جهان را هدفدار مىداند ، طبيعت را در تكاپو به سوى خدا مىداند ، به عبث و باطل و لغو در نظام جهان معتقد نيست ، دربارهء انسان او را بهره مند از روح خدا و خليفة الله و حامل امانتى كه هيچ مخلوقى تاب تحمل آن را ندارد ، و مكرّم به كرامت الهى ، و او را مختار و آزاد و مسؤول مىداند ، سرشت او را بر پاكى و فطرت الهى مىداند .
اجتماع يك موجود زنده است :
و دربارهء اجتماع معتقد است كه اجتماع از خود حيات و قوانين مخصوص حياتى دارد ، عمر و ممات و اجل دارد ، سلامت و بيمارى دارد .
سرنوشت اجتماع در دست افراد است :
و از همه مهمتر اينكه سرنوشت اجتماع را دردست افراد اجتماع مىداند كه « إنَّ الله لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّى يُغَيِّروا ما بِأنْفُسِهِمْ » .
دعوت اسلام به طبيعت ، تاريخ ، سلوك يا تجربهء دينى :
ديگر به اين است كه ببينيم اسلام به چه طرز تفكرى دعوت كرده است و چه چيزهايى را به عنوان موضوع تفكر معرفى كرده است .
اينجاست كه به قول اقبال مىبينيم اسلام به طبيعت و تاريخ و تجربهء درونى براى تفكر دعوت كرده است . مطالعهء طبيعت و هم مطالعهء تاريخ و هم مراقبت درونى از نظر اسلام راههاى اساسى خداشناسى است . * ( سَنُريهِمْ اياتِنا فِى الاْفاقِ وَفى أنْفُسِهِمْ حَتّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أنَّه الْحَقُّ . ) * 11 . به همين دليل كه فكر ، ريشهء تصميمات و گرايشهاست و براى اينكه ملتى را بخواهيم درست كنيم بايد فكرش را درست كنيم و اگر بخواهيم خراب كنيم بايد فكرش را خراب كنيم ، اگر بخواهيم آن ملت را سوار شويم بايد فكرش را براى سوارى دادن آماده كنيم و اگر بخواهيم به آن ملت استقلال دهيم بايد فكرش را مستقل كنيم ، استعمار غربى كه هدفش مطيع ساختن ملتها و خراب كردن انسانهاست در درجهء اول در فكر خراب كردن فكرهاست ، انديشه هاى زنده و نيروبخش را مىگيرد و بجايش انديشه هاى ضعفآور و ميراننده را مىدهد .

158