شكست اروپا در علوم سياسى و اجتماعى اصل اول ( نداشتن اصول ثابت ) را مجسم مىسازد و بىحركتى اسلام در ظرف مدت 500 سال اخير اصل دوم را مجسم مىسازد . » .
به حساب آوردن عامل عقل و اعتراف به حق عقل :
يكى ديگر از مظاهر وسعت دايرهء تفكر اسلامى اعتراف به حق عقل و حريت عقل است كه در شيعه و معتزله كاملًا به رسميت شناخته شده است و نص قرآن مجيد است ، بر خلاف مسيحيت كه چنين وسعت نظرى در آن وجود ندارد .
اسلام دعوت به استقلال فكرى مىكند و از تقليد نهى مىكند :
اسلام طرفدار استقلال فكرى و شخصيت عقلانى است . تقليد و تبعيت كوركورانه كه امروز سخت معمول است نوعى گرايش به محدوديت فكرى است و همچنين است تقليد كوركورانه از ملل ديگر .
اسلام دعوت به مرزهاى اعتقادى مىكند و مليت پرستى را نفى مىكند :
مسألهء وحدت ملل اسلامى براساس ايدئولوژى و اينكه قوميتها و نژادها به قول اقبال در ص 182 كتاب خود ( اسلام نه ملىگرى است نه استعمار ، بلكه جامعهء مللى است كه مرزهاى مصنوعى و تمايزات نژادى را براى تسهيل شناسايى قبول دارد نه براى آنكه عمق ديد اعضاى اين جامعه را محدود سازد ) مرزهاى مصنوعى است براى تسهيل شناسايى ، يكى از مظاهر وسعت نظر تفكر اسلامى است ، و برعكس رجوع به تعصبات ملى و نژادى و ناسيوناليستى گرايش به محدوديت و در پوست خود مانند خارپشت فرورفتن است .
ظاهريون و حنابله در اهل سنت و اخباريين شيعه ممثّل تنگ نظرى از اين نظرند .
7 . خلاصه اى از سخنرانى تجديد حيات فكرى اسلامى در كانون تعليم و تربيت جهان اسلام در اصفهان در روزهاى 8 و 9 مهرماه 50 ساعت 5 / 7 بعدازظهر : .
يكى از رساترين تشبيهات تشبيه حالات روحى به حالات بدنى است . همانطور كه بدن زندگى دارد و مردن ، سلامت دارد و بيمارى ، روح بشر نيز چنين است . به عبارت ديگر همچنانكه بدن آسيب پذير

156