به حساب آوردن عامل اختلاف سليقه ها :
د . وسعت نظر [1] و سعهء مشرب ، چه در آنچه مربوط به غيرمسلمانان است كه يكى از علل تشكيل تمدن اسلامى تسامح با اهل مذاهب ديگر است و چه از نظر خود مسلمانان و اختلافات عقايد و سلايق ، كه امروز برعكس نوعى تنگ نظرى عجيب حكمفرماست كه همه همه را تخطئه و تكفير و تفسيق مىكنند ، رحمت خدا را محدود مىكنند ، هى قيد و شرط بر اسلام مىافزايند .
اسلام مىگويد : « لا تَقولوا لِمَنْ ألْقى الَيْكُمُ السَّلامَ لَسْتَ مُؤْمِناً » . قرآن دربارهء اختلاف مىگويد : « وَلِذلِكَ خَلَقَهُمْ » . پيغمبر فرمود : « اختلاف امّتى رحمةٌ » .
تفكرهاى محدود كه منجر به تخطئه ها و تكفير و تفسيقها مىشود بزرگترين اثرش تفرق و تشتت نيروهاست . خوارج كه در كتاب ( جاذبه و دافعهء على عليه السلام ) درباره شان بحث كرده‌ايم ، مظهر و نمونهء كامل اين محدوديت فكرى هستند .
به حساب آوردن عامل زمان و مكان :
يكى از مظاهر وسعت و غيرمحدود و نامتحجربودن تفكر اسلامى اين است كه عامل زمان و مكان را ناديده نمىگيرد . اقبال در صفحهء 169 از ( احياء فكر دينى ) كه ما نيز در ورقه هاى « اقبال و احياء فكر دينى » [ آورده‌ايم ] ، دربارهء نقش اجتهاد مىگويد :
« اجتماعى كه بر چنين تصورى از واقعيت بنا شده باشد ، بايد در زندگى خود مقوله هاى ابديت و تغيير را با هم سازگار كند ، بايستى كه براى تنظيم حيات اجتماعى خود اصولى ابدى دراختيار داشته باشد ، چه آنچه ابدى و دائمى است در اين جهان تغيير دائمى جاى پاى محكمى براى ما مىسازد . ولى چون اصول ابدى به اين معنى فهميده شوند كه معارض با هر تغييرند يعنى معارض با چيزى هستند كه قرآن آن را يكى از بزرگترين آيات خدا مىداند آنوقت سبب آن مىشوند كه چيزى را كه ذاتاً متحرك است از حركت بازدارند .

[1] . راجع به لزوم و فوائد اختلاف و تنوع ، رجوع شود به كتاب ( آزادى و حيثيت انسانى ) ، صفحهء 49 ، سخنان استوارت ميل .

155