من عِبادِه » ، « وَنُريدُ أنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذينَ اسْتُضْعِفوا . . . » ، « وَلَقَدْ كَتَبْنا فِى الزَّبورِ من بَعْدِ الذِّكْرِ أنَّ الاْءرْضَ يَرِثُها عِبادِىَ الصّالِحونَ » است ، حتى سخن از حور و قصور است ، نه اينكه سخن از اين باشد كه حق پيش نمىرود ، مردم تابع ظلمند ، ديديد خون به دل على كردند .
ب . اينكه واقع بينانه است نه خيالبافانه ، چه دربارهء جهان و چه دربارهء انسان و چه دربارهء خدا و رحمت و غضب خدا ، كه در شمارهء 5 اجمالًا بيان كرديم .
مثلًا آنچه اسلام دربارهء توكل و زهد گفته است هم واقع بينانه است و هم حماسه اى و شورانگيز ، بر خلاف طرز تصور ما كه هم خشك و بيروح و تحميلى است و هم غيرواقع بينانه و غيرمنطقى و صرفاً تعبدى است .
ج . سادگى و همه كس فهمى و روشنى . يك شرط اجرايى يك ايدئولوژى اين است كه ساده و مفهوم و روشن باشد . اى بسا سخنان - ولو متوسط - به واسطهء روشنى و سادگى رسالت خود را انجام داد و اى بسا سخنان به واسطهء ابهام و پيچيدگى و نامفهومى كه كارى از پيش نبرد . متكلمين و تا اندازه اى فلاسفه سهم بسزايى دارند در اخراج معتقدات اسلامى از سادگى به ابهام ، و فقها سهم بسزايى دارند در اخراج قوانين اسلام از سادگى به ابهام . فرمود : « بعثت على الشّريعة السّهلة » .
البته سادگى غير از كم عمقى است . اعجاز اسلام و قرآن در اين است كه در عين اينكه ساده و همه كس فهم است عميق است ، و يا مشتمل بر مسائل عميق كه خاص خواص است نيز مىباشد . دربارهء قرآن آمده است كه : « عبارات و اشارات و لطائف و حقايق . العبارات للعوام والاشارات للخواصّ و اللَّطائف للأولياء والحقايق للأنبياء » ( ؟ ) مستشرقين و از آن جمله گوستاو لوبون سادگى را به حساب كم عمقى گذاشته‌اند ، بر خلاف معارف ودايى .

154