ديوان ثبت شدن است و از حدود الفاظ تجاوز نمىكند از قبيل انتساب ما به على عليه السلام و از قبيل « انّ النّار ليس يمسّ جسماً عليه غبار زوّار الحسين » و از قبيل داستان فاحشه اى كه از خانه اى كه روضه بود خواست آتش ببرد ، به آتش ديگ فوت كرد و دود به چشمش رفت و اشكى ريخت .
در تفكر اصيل اسلامى عمل تكيه گاه تعليم و تربيت است . اين تربيت ، هر فردى را براى تحصيل سعادت دنيوى و اخروى به نيروى خود متكى مىكند . داستان پيغمبر [ در ] يوم الانذار ، و داستان او در حين وفات ( يكى در اول بعثت ، ديگر در آخرين روزهاى عمر ) كه فرمود : « لاينجى الَّا عمل مع رحمة » .
اينكه فكر اتكاء [ به ] عمل از بين رفت ريشهء سياسى دارد . دو عامل و به دو شكل اين تكيه گاه را خراب كردند : يكى از راه اينكه تمام ارزش مال ايمان ( البته ايمان انتساب ) [ است ] ، ديگر مسألهء جبر و همه چيز به تقدير است .
6 . در تفكر اسلامى چند عنصر اساسى وجود دارد كه براى هر ايدئولوژى زنده اى وجود اين چند عنصر ضرورى است . به عبارت ديگر چند خصوصيت اساسى هست كه او را زنده و جاندار كرده است و ملت مسلمان در صدر اول به همين جهت زنده شد و اينكه قرآن مىگويد : « اسْتَجيبوا لله وَلِلرَّسولِ إذا دَعاكُمْ لِما يُحْييكُمْ » شامل اين چند عنصر است : .
الف [1] . شورانگيزى و تحرك بخشى و هيجان آورى ، نه صرفاً هيجان احساسى كور بلكه مبنى بر ارائهء هدف مشخص و عملى و ارائهء راه وصول به آن ، منطبق بر غرايز واقعى بشر . اين شورانگيزى ، هم در جنبه هاى مادى دعوت اسلامى هست و هم در جنبهء روحانى و ماوراء مادى او . مثلًا در جنبهء مادى آن ، سخن از « إنَّ الاْءرْضَ لله يورِثُها من يَشاءُ

[1] . رجوع شود به ورقه هاى « يادداشت احياء تفكر اسلامى » .

153