9 . رابطهء آزادى و قضا و قدر .
10 . رابطهء آزادى و عدل الهى و تاريخ معتزله و اشاعره در اين باب . رابطهء آزادى فلسفى و آزادى اجتماعى در تاريخ اسلام . ر . ك :
( جهانى از خودبيگانه ) ص 60 .
11 . ميدان ارادهء انسان سه چيز است : جهان و تسخير طبيعت ، شخصيت خودش نه شخص خودش ( اصالت وجود سارتر ) ، جامعهء خودش و حاكميت حتى بر ابزار توليد ، بر زمان و نه محكوميت زمان و جبر تاريخ بر خلاف نظر ماركسيستها . نظر اسلام در اين سه قسمت .
12 . آزادى اولًا عدم المانع فاعل است نه فعل ، ثانياً مفهومى اثباتى است نه سلبى محض يعنى روح پرخاشگرى و عصيان ، ثالثاً در مقابل موانع رشد نه موجبات رشد و امنيت . لهذا هيپىگرى آزادى نيست .
13 . آزادى دو قسم است : بيرونى و درونى ، و آزادى درونى بر دو قسم است : آزادى انديشه از خرافات و آزادى اراده از تعلقات و وابستگيهاى حيوانى .
ترتيب بحث : .
1 . عنوان و اركان چهارگانهء بحث .
2 . تعريف آزادى ، نياز موجود زنده به سه چيز : تربيت ، امنيت ، آزادى .
3 . آزادى مفهومى منفى است يا مثبت ، آيا عدم المانع است ؟ آن هم مانع فعل يا فاعل به معنى قوه اى كه نيروهاى فاعل [ را ] دربند مىكند و مانع پرورش مىشود . آزادى نوعى حالت تهاجمى است . صرف نبودن مانع فاعلى هم كافى نيست كه يك شخص « آزاد » گفته شود مگر آنكه روح آزاديخواهى داشته باشد ، يعنى تهاجم و حساسيت در برابر موانع فاعلى - بحثهاى ما با آقاى حميد عنايت .
4 . آزادى بر دو قسم است : بيرونى و درونى ، و يا اجتماعى و معنوى ( نظريهء كانت و روسو ) .
5 . ايضاً آزادى بر دو قسم است ، يا به دو معنى است : فلسفى يعنى اختيار ، و اخلاقى و اجتماعى كه بحث دربارهء آزادى فلسفى است

126