است و نظريهء خود ما .
5 . اراده و فرق آن با ميل و شوق و ملاك امتياز انسان از حيوان .
دليل مطلب چيست ؟ اولًا وجداناً انسان در خود اين حالت را احساس مىكند . راز اينكه تهذيب نفس تهذيب نفس است اين است كه شهوات و ميلها مغلوب واقعيتى ديگر به نام اراده مىشود نه اينكه همان شهوت به چيز ديگر تعلق مىگيرد . بعلاوه انسان اراده بر يك امر كاملًا مكروه مثل دوا يا قطع عضو پيدا مىكند كه به شدت طبيعت آن را طرد مىكند و لهذا اراده عملى بر ضد طبيعت است .
6 . رابطهء اراده با عقل و رابطهء ميل با حس .
7 . اما ميدان آزادى و ارادهء انسان كه با ميدان ميلها و با ميدان نيروهاى طبيعى مانند جاذبه ، مغناطيس متفاوت [ است ] اينكه فعل جماد على وتيرة واحده است ، فعل نبات چند شاخه است ، فعل حيوان علاوه بر اين به تبع ميل و غريزه و حس متنوعتر است و قابل اين است كه تغيير جهت از درون خود بدهد ولى به تبع ميلها و احساسهاى درونى خود و بس . پس براى جماد امكان تخلف نيست كه يك كار خاص را انجام دهد يا ندهد ، همچنين گياه با همه تنوع ، و هر دو اينها كارشان نوعى ارتباط با خارج است كه در شرايط ثابت درونى و شرايط متغير بيرونى كار خود را جبراً انجام مىدهند ، ولى حيوان بيشتر تابع شرايط درونى خود است و از بيرون تا حد زيادى آزاد است ولى اسير درون خود است . انسان از اين هم آزاد است [1] 8 . مسلمين - بر خلاف امروزيها - آزادى به مفهوم اجتماعى را « حريت » و آزادى به مفهوم فلسفى را « اختيار » مىناميدند و درحقيقت بحث ما دربارهء اختيار است نه دربارهء آزادى به معنى حريت ، و حريت را از « حَرّ » به معنى گرمى مىدانستند .

[1] . جماد نمىتواند غير از يك كار معين بكند و حيوان مىتواند بكند اگر . . . پس نكشد ولى نمىتواند بر ضد ميلش عمل كند . اما انسان مىتواند حتى بر ضد ميلش عمل كند ولى به هدايت ( نه فشار ) عقل . [ خوانده نشد ]

125