نمىشود . آن نهضت را بايد آزادى بخش اعلام كرد كه عوامل واقعى آزادى را ايجاد كرده باشد ، و اگرنه آزادى فعلًا شعار همهء انقلابها و اختناقهاست و حماسه اش همه جا هست .
در ورقه هاى « آزادى معنوى » گفتيم كه آزادى بر دو قسم است :
معنوى و اجتماعى . آزادى معنوى در دو ناحيه است : در ناحيهء عقل و در ناحيهء اراده . اكنون دربارهء عوامل اين آزاديها بحث مىكنيم [1] : .
آزادى اجتماعى نقطهء مقابل اسارت و محدوديت اجتماعى است .
اين اسارتها بستگى به سه عامل دارد : يكى از ناحيهء سلب كننده و يكى از ناحيهء سلب شده و يكى از ناحيهء اجتماع است . از ناحيهء سلب كننده « سودجويى » شخصى بعلاوهء قدرت موجب و باعث آن است . مبارزه با عوامل درونى سودجويىها و ايجاد روح تعاون و كمك و برادرى و محبت و عاطفهء انسانى جلو سودجويى و نتيجتاً سلب آزادى را مىگيرد [2] . اسلام به حكم اينكه يك دين است و رسالتش مبارزه با هواپرستى و سودجويى است ، رسالتش تهذيب و تزكيهء نفس است ، در اين جهت گامهاى مؤثرى برداشته است .
اما از ناحيهء سلب شونده ، عامل سلب آزادى يكى بىتفاوتى و رخوت و سستى و تن به قضادادن است ، ديگرى ضعف و ناتوانى است كه اسلام با اين جهت نيز سخت مبارزه كرده است و انظلام را مردود و گناه شمرده است ، احقاق حق را فضيلت شمرده است و قوّت را نيز فضيلت دانسته است . ويل دورانت مىگويد هيچ دينى مانند اسلام پيروان خويش را دعوت به قوّت نكرده است . * ( وَأعِدّوا لَهُمْ مَااسْتَطَعْتُمْ من قُوَّةٍ . لا يُحِبُّ الله الْجَهْرَ بِالسّوءِ من الْقَولِ الَّا من ظُلِمَ . . . ولا تكن عبد غيرك و قد جعلك الله حرّاً . . . لا يدرك الحقّ الَّا بالجدّ . . . لن تقدّس امّة حتّى يؤخذ للضّعيف

[1] . رجوع شود به ورقه هاى « آزادى معنوى » ، ص 8 .
[2] . يكى از موارد اختلاف ما با ناشران اعلاميهء جهانى حقوق بشر آن است كه آنها پنداشته‌اند با تعليم و تربيت بدون آنكه مبتنى بر يك ايمان عميق باشد مىتوان افراد را آزاديخواه و احترام گزار به آزادى تربيت كرد . به عقيدهء ما هرگز تعليم و تربيت مجرّد از ايمان عميق معنوى قادر به چنين چيزى نيست ، همانطور كه عملًا ديده‌ايم . ) *

120