بحث از اينجا بايد آغاز شود كه آزادى يك گوهر باارزش و بسيار گرانبهايى است براى بشر . بشر در قرون اخيره به اهميت و ارزش و گرانبهايى آن پى برد ( يعنى بيشتر پى برد ) و براى تحصيل و به دست آوردن آن فداكاريها كرد و خونها در اين راه نثار كرد ، تا جايى كه سخن از اين آمد كه نهال آزادى را فقط خون آزاديخواهان مىتواند آبيارى كند ، يعنى همواره موانعى و آفاتى براى آزادى وجود دارد كه اين آفات را جز خون آزاديخواهان از بين نمىبرد .
آزادى ارزش خود را ثابت كرده است تا جايى كه ضدآزادىها همواره ماسك آزادى به چهره مىزنند . هميشه اينطور است يك حقيقت و از آن جمله دين تا ارزش خود را كاملًا ثابت نكرده و تا حكومتش مستقر نشده ، با آن مبارزه مىشود ولى همين كه ارزشش ثابت و حكومتش مستقر شد ، دشمن چهرهء خود را عوض مىكند ، از كفر به نفاق رومى آورد ، مقاصد ضد و مخالف خود را در زير همان نقاب انجام مىدهد ، يعنى از آن حقيقت به عنوان يك نقاب براى چهرهء منحوس خود استفاده مىكند . اين يك مطلب .
مطلب ديگر اين است كه جلو يك اشتباه كاملًا بايد گرفته شود .
بعضى خيال مىكنند آزادى يعنى از هر قيد و شرط و تعهدى رها بودن . خير ، اينطور نيست . محال است كه موجودى اعم از انسان يا غيرانسان در هيچ مدارى خود را مقيد نكند [1] و هيچ حدودى را نپذيرد و بتواند مسير تكاملى خود را طى كند . آزادى يعنى رهايى ( و از جنبهء اثباتى رهايى يعنى حساسيت ) از قيود و موانعى كه جلو رشد و بروز استعدادها و تجليات را مىگيرد . انسان به حسب استعدادات خدادادى از نظر فكرى ، فنى ، جسمى ، معنوى استعدادهايى دارد كه بايد بروز و ظهور كند . انسانهاى ديگر نبايد مانعى براى بروز آن استعدادها بشوند . پس آزادى يعنى آزادى و رهايى از موانع و سدها .
اما انسان نيازمند به

[1] . و لهذا در ورقه هاى « عوامل آزادى » ص 4 گفته‌ايم كه آزادى دو ركن دارد : عصيان و تسليم .

118