ظاهرى يا باطنى فاعل [ را ] دربند و محدود مىكند اطلاق مىشود و بعد خواهيم گفت حتى صرف عدم مانع فاعلى نيز در آزادى كافى نيست . آزادى يك مفهوم اثباتى است به معنى عصيان و تمرد و پرخاشگرى در مقابل هر مانعى و محدوديتى براى تكامل انسان ، و از همين جا رابطهء آزادى و شجاعت و همچنين رابطهء آزادى و جهاد به مفهوم صحيح يعنى دفاع از حيثيات انسانى روشن مىشود ( ر . ك :
كتاب ( جهانى از خودبيگانه ) ) .
دو ركن آزادى :
همچنانكه در ورقه هاى « عوامل آزادى » گفته‌ايم آزادى دو ركن دارد : عصيان و تمرد ، ديگر تسليم و انقياد . بدون عصيان و تمرد ركود و اسارت است و بدون تسليم و انقياد و اصولى بودن هرج و مرج است .
البته اين دو ركن مربوط است به آزادى از جنبهء درونى و انسانى و اوبژكتيو ، يعنى روح آزاد و آزاديخواه بايد داراى اين دو ركن و اين دو عنصر باشد . كلمهء طيبهء « لااله الَّا الله » مشتمل بر هر دو ركن است . و الَّا تنها نبودن مانع بدون آنكه شور و عشقى به حركت باشد كافى نيست ، همچنانكه آزادى را به معنى امرى كه قبلًا وجود داشته نبايد فرض كرد بلكه به معنى امرى كه بايد آن را تحصيل كرد ، پس ناچار نيازمند به روح پرخاشگرى و كفر است كه « فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغوتِ وَيُؤْمِنْ بِالله » . پس درحقيقت روح آزادى يك روح اثباتى است .
تفاوت آزادى انسان و حيوان :
به عبارت ديگر از نظر نبات و حيوان كه خود مسؤول ساختن خود نيستند ، آزادى يعنى صرف رهايى از موانع رشد و فعاليت ، ولى از نظر انسان كه خليفة الله و موجود مكلَّف و مسؤول است آزادى يعنى پرخاشگرى از يك طرف و تسليم و انقياد و انضباط از طرف ديگر .
در ورقه هاى « عوامل آزادى » گفته [ شد ] كه آزادى از دو عنصر فراهم مىشود : عصيان و تسليم ، و اين دو عنصر وابسته به يكديگر است نه آن تسليم بدون اين عصيان ميسر است و نه اين عصيان بدون اتكاء به آن تسليم عملى است .

117