چه ؟
آزادى رهايى است و رهايى مستلزم دو چيز است كه چيزى خود را از چنگال چيز ديگر كه مانع فعاليت اوست رها سازد . پس آزادى منحصر است به آزادى اجتماعى .
انسان مظهر يك تضاد درونى است :
جواب اين است كه مهمترين نوع آزادى ، آزادى معنوى است [1] و آزادى معنوى درونى است و آزادى از خود است و اين به معنى اين است كه انسان يك شخصيت مركَّبى دارد نيمى از وجود انسان حيوانيت است كه تمايل به شهوت و خشم و منفعت طلبى فردى دارد و جز در پى منفعت فردى خود نيست ولى نيم ديگر شرافت است ، انسانيت است ، وجدان است ، محبت است ، احسان است ، فداكارى است . و اين دو جنبه همواره با يكديگر در تنازع و كشمكش مىباشند و هر كدام مىخواهد قدرت را قبضه كند . انسان مظهر يك تضاد درونى است . به قول شاعر :
< شعر > آدميزاده [2] طرفه معجونى است كز فرشته سرشته وز حيوان گر كند ميل اين ، شود پس از اين ور رود سوى آن ، شود به از آن < / شعر > مولوى اين تركَّب شخصيت انسانى را در مثل بسيار عالى خود آورده كه :
< شعر > همچو مجنون در تنازع با شتر گه شتر چربيد و گه مجنون حر ميل مجنون پيش آن ليلى روان ميل ناقه پس پى طفلش دوان يك دم ار مجنون ز خود غافل شدى ناقه گرديدى و واپس آمدى . . . گفتاى ناقه چو هر دو عاشقيم ما دو ضد بس همره نالايقيم < / شعر >

[1] . و به قول سعدى : اينكه درنده خويى از طبيعت انسانى بميرد .
[2] . رجوع شود به ورقه هاى « روح » و ورقه هاى « انسان » .

102