تصوّف به شمار مىرفتند . آنها عبارتند از : بغداد ، شام ، آسياى صغير ( روم ) . ( 1 ) اين سه نقطه ، به خصوص بغداد و شام ، مركز ثقل صوفيه و دربر دارنده دهها شيخ و قطب و . . . چون محى الدين عربى ، سعد الدين حموّى ، عثمان رومى ، شيخ على كرد ( دمشق ) ، همچنين سهروردى ( صوفى ) ، اوحد الدين كرمانى ، ابن سكينه بغدادى و . . . ( بغداد ) بوده است . اصولاً قرن هفتم ، به گواهى تاريخ به عنوان عصر شكوفايى و توسعه روزافزون تصوّف و برپايى زاويه‌ها و خانقاهها شناخته شده است . ( 2 ) اصحاب خانقاه در بسيارى از بلاد ، از مغرب و تونس تا هند ، و از قفقاز و ماوراء النهر تا بغداد و حجاز ، بساط تصوّف پهن كرده بودند . در همين عصر دهها كتاب در زمينه تصوّف و عرفان ، از عرفان نظرى تا آداب خانقاهى نوشته شد و اشعار معروف صوفيانه ، به زبان عربى ( سروده‌هاى ابن فارض و . . . ) و به زبان فارسى ( اشعار عطار ، سعدى ، عراقى و . . . ) سروده شد . جامى درباره شيخ على لالا ( از صوفيان قرن هفتم ) مىگويد : « گويند از صد و بيست و چهار شيخ كامل مكمّل خرقه داشته است » . محى الدين عربى در كتاب فتوحات ادّعا مىكند كه تنها در يك روز در كوه ابو قبيس بيش از هفتاد قطب را ملاقات كرده است ، آن هم قطب‌هاىِ طايفه خاصّى از صوفيه به نام « ملاميّه » ( نه همه قطب‌ها از گروهها و طبقات مختلف صوفيّه ) . ( 3 ) بنابر اين اگر شمس تبريزى شخصيّت فوق العاده و نابغه تاريخ و فرزانه بىنظير ، به تعبير برخى معاصرين ، و سلطان الاولياء و الواصلين و فخر الموحدين و وارث الانبياء والمرسلين ، ( 4 ) همچنين خداوندِ خداوندانِ اسرار و نور مطلق و معشوق حضرت خضر ( به تعبير مريدان قديم ) ، بود . پس بايد به طور طبيعى ( با توجّه به سفرها و ملاقات‌هاى

1 - مولانا جلال الدين ص 99 . رساله سپهسالار ص 25 . 2 - تاريخ ادبيات ايران ، دكتر ذبيح . . . صفا ، ج 3 / 1 ص 165 . پله پله تا ملاقات خدا ص 292 . مولانا جلال الدين ص 48 . 3 - فتوحات ج 1 ص 201 . 4 - اين القاب از رساله سپهسالار است ( مقدمه مقالات شمس ص 14 ) .

66