براى حلاّج اباطيلى را ادعا مىكنند ، و در اين راه پيروى از مجوس كرده كه به ناحق براى زردشت ادّعاى معجزه مىكنند ، در عين حال مجوسىها از پيروان حلاّج به اديان و شرائع الهى و عمل به آن نزديك ترند . ( 1 ) حلاّج دو سال در خدمت سهل بن عبداللّه شوشترى بوده كه گفته : سرّ توحيد ظاهر نشد بر كسى مثل فرعون كه أنا ربكم الاعلى مىگفت . ( 2 ) در كتاب فرهنگ فرق هم مختصر شرح حال او آمده است ، و نوشته است كه محمّد بن داود ظاهرى هم به قتل حلاّج فتوى داد ، و حنابله هم با حلاّج مخالف بودند . ( 3 ) اجمالاً عمده شخصيّتى كه در مقابل بدعتهاى حلاّج قد برافراشت ابوسهل نوبختى بود . او دانشمند زمان « مقتدر » بود كه مىگويند : بعد از خليفه كسى به شخصيت او نبود ، و مقام او در حد و زارت بود ، ولى مقام وزير و امثال او ناشى از قدرتشان بود ، و مقام نوبختى ريشه در علم و ثقافت و بزرگى خاندان داشت ، اين مرد بزرگ ابتداء موجب ادبار مردم بغداد از او گرديد ، سپس سبب مهيّا كردن اسباب قتل او گرديد . مختصر داستان حضرت نوبختى و منصور خواهد آمد .
و عجيب آن است كه با همه اين احوال هنوز هم طرفدارانى « البته اندك » دارد . و قبلاً از لغت نامه دهخدا نقل كرديم كه ابوحامد غزّالى از او طرفدارى كرده است .
و ميبدى در تفسير خود بنام « كشف الأسرار » در موضعى از كتاب گويد : در حقيقت هيچ عاشقى مانند منصور حلاّج در اين راه برپا نخاسته ، چه او به هواى وصل دوست به هواى تفريد پريد ، خواست تا شكار كند دستش نرسيد ، ندا رسيد : اگر خواهى كه دستت رسد ، سر زير پاى نه ، حلاّج سر را زير پاى نهاد و به هفت آسمان برگذشت .

1 - سفينة البحار 1 / 296 . 2 - اين مطلب قبلاً گذشت . 3 - فرهنگ فرق 162 - 163 .

500