و حتّى محىالدّين در فصّ موسوى از كتاب « فصوص الحكم » فرعون را عين خدا دانسته است . ( 1 ) در خيراتيه گويد : اين افراد را وحدتيه گويند و ملاّى روم هم داراى همين مذهب است . ( 2 ) و گذشت كه مثنوى گفت :
چون خدا از خود دعا وكد كند * پس دعاى خويش را چون رد كند ( 3 ) و در جاى ديگر گويد :
بانگ زد يارش كه بر در كيست آن * گفت بر در هم تويى اى دل ستان ( 4 ) صوفيان از اين معنى گاهى به وحدت و اتّحاد ، گاهى به حلول ، و زمانى به فناء تعبير مىكنند ، ( 5 ) و خلاصه كلام آنكه شيخ و عارفِ كامل خدا مىشود ، همانطور كه مرحوم ميرزاى قمى در اواخر جامع الشتات اين مطلب را از آنان نقل فرموده است .
مرحوم فيّاض در شوارق الالهام درباره وحدت وجود صوفيان گويد :
« قد اشتهر من مشايخ الصوفيه القول بوحدة الوجود ، و أنّ الوجودات ، بل الموجودات ليست بمتكثّرة في الحقيقة ، بل هنا موجود واحد قد تعدّدت شؤونه و تكثرت اطواره . » يعنى : « قول به وحدت وجود از بزرگان صوفيه مشهور است ، و اين قول آنان

1 - خيراتيه 2 / 430 . 2 - همان مدرك ، 419 . 3 - مثنوى : دفتر پنجم ، 2245 . 4 - مثنوى ، دفتر اوّل ، 3128 . 5 - لوليه و قائلين به اتحاد در ميان صوفيه مشهور هستند . و از سخنان كسانى چون بايزيد و حلاج و . . . همين معانى استفاده مىشود . و لكن متأخرين از صوفيه به خصوص پس از ظهور محى الدين بيشتر مسئله را به صورت فنا ( بدون حلول و اتحاد ) مطرح كردند . به زعم آنها چون وجود يك مصداق بيشتر ندارد پس به غير از خدا چيزى موجود نيست تا با حق متحد شود و يا در آن حلول يابد . بنابراين فنا و استغراق در اين مكتب تنها به معناى بر طرف شدن توهم اين است كه غير از خدا چيز ديگرى هم موجود است . وقتى از اين توهم گذشت سالك مىفهمد كه خود به گونه‌اى خداست .

386