نفس فاعل ، و خواهش از نفس فاعل منبعث مىشود لامحاله ، و به خواهش فعل واجب مىشود ، پس بنده خود فاعل وجوب فعل خود باشد به إعداد كه مستند است به وسائط به واجب الوجود ، پس فعل مفوّض به بنده نيست ، و چون علّت فاعليّت فعل و وجوب فعل بنده است لازم نيايد كه فعل مخلوق خدا باشد ، پس جبر لازم نيايد و تفويض هم نباشد ، و اين است معنى « أمر بين الامرين » . . . ( 1 ) و اينك كلمه‌اى هم در اختيار و استطاعت از كتاب « اصول دين » ( 2 ) مرحوم آقاجمال خوانسارى رحمة اللّه عليه نقل كنم .
ايشان مىفرمايد : « بلكه مىتوان گفت كه اراده در ما نيز محض قصد است كه شوق و خواهش امرى است كه در اغلب اوقات همراه و مقارن آن مىافتد و در حقيقتِ اراده معتبر نيست ; زيرا كه در خوردن دوايى بشيع از براى نفعى اراده هست ، و در غالب اوقات خواهش و شوق نيست ( 3 ) ، پس معلوم شد كه اراده همان عزم فعل و قصد آن مىباشد . . . و اگر كسى بگويد : هر گاه اراده حادث باشد حدوث آن به اراده ديگرى خواهد بود ، و تسلسل در ارادات لازم آيد . جواب گوييم كه حدوث هر فعلى محتاج به اراده هست ، امّا حدوث اراده ، اراده ديگرى نمىخواهد ، و مع هذا اختيارى است به اعتبار آنكه علم به مصلحت سبب آن شده ، و اگر آن نمىبود آن اراده حاصل نمىشد ، پس مجال توهّم چيزى اصلاً نخواهد بود ، و هر كه خوب تأمّل كند در آنچه ما گفتيم بسا باشد كه از او جواب شبهه جبر عباد ظاهر شود . » انتهى كلامه ، رفع مقامه . و بهتر است گفته شود : اختيارى بودن هر چيز به اراده است و اختيارى بودن اراده ذاتى آن است يعنى اراده چيزى است كه

1 - سرمايه ايمان : 68 . ولى در برخى موارد كلام ايشان جاى تأمل باقى است ; گرچه فرموده است گمان دارم بعد از اين بيان ، شبهه‌اى باقى نماند . 2 - براى شناخت اين رساله رجوع كنيد به كتاب « فهرست كتب خطّى كتابخانه‌هاى اصفهان » تأليف فاضل معاصر آقاى سيد محمّدعلى روضاتى وفّقه اللّه كه تحت شماره 58 مفصلاً درباره آن شرح داده است . 3 - در اطاعت عبيد از موالى هم نوعاً شوق نيست ، بلكه گاهى با كراهت فرمان مىبرند .

370