فاسق » ( 1 ) يعنى أبواسحاق اشعرى گفته است : « خداوند هدايت نمىكند كسى را كه در علم او گذشته است فاسق بودن او . » اين تفاوت كه در مسأله « جفّ القلم » در گفتار مثنوى ديده مىشود مانند تفاوت گفتار اوست در جبر و موارد ديگر و تازگى ندارد . شاهد بر اين ، شعر ذيل است كه مىگويد :
قول بنده أيش شاءاللّه كان * بهر آن نبود كه تنبل كن در آن بلك تحريض است بر اخلاص وجد * كه در آن خدمت فزون شو مستعد ( 2 ) و امّا سخن درباره مشيّت خداوند كه در اين شعر به آن اشاره شده است ، آنچه مسلّم است همه افعال بندگان موقوف به مشيّت خداوند است ، و مشيّت او برخواسته و اراده ما مقدّم است كه :
اگر تيغ عالم بجنبد ز جاى * نبرّد رگى گر نخواهد خداى .
اگرچه ذبح حضرت اسماعيل باشد و به دستور خداوند براى آزمايش يا غير آن باشد . امّا كلمه « إن شاءاللّه » كه بنده مىگويد : فلان كار را فردا انجام خواهم داد ان شاءاللّه قسمت اوّل يعنى فلان كار را فردا انجام خواهم داد ، براى اثبات استطاعت ، و اينكه مىگويد : إن شاءاللّه ، به جهت نفي تفويض است ، و اينكه بنده بداند كه هر چه خدا بخواهد انجام مىشود و هر چه نخواهد انجام نمىگيرد اگرچه بنده اراده كند ، ( 3 ) و اين نه جبر و قول اشعرىها است ، بلكه قدرت قاهره خداوند است كه : عرفت اللّه بفسخ العزائم و نقض الهمم ( 4 ) « خداى را شناختم با برهم زدن

1 - تفسير فخر رازى : 29 / 312 . 2 - مثنوى : دفتر پنجم 3111 . در نسخه ديگر آمده است : بهر آن نبود كه منبل كن روان ، و كلمه « منبل » مثل تنبل است وزناً و معنىً . 3 - در اين مورد به اخبار مشيّت در كافي و شروح آن از قبيل وافي و مرآة العقول و نيز تفسير مجمع البيان مراجعه شود . 4 - نهج البلاغة صبحى الصالح ، كلمات قصار ، كلمه 250 .

364