« لاجبر و لا تفويض ، و لكن امرٌ بين الأمرين » ( 1 ) با قول اعلام اهل سنّت و از آن جمله ابوالحسن اشعرى اتّفاق و هماهنگى به تمام معنى دارد . » سپس نام فخر رازى را برده ، مىنويسد : « و قد حاول الإمام فخرالدين الرازي أن يفلسف التوفيق بين مذهب الجبر و بين التفويض ، حتّى أثر عنه أنّه كان يقول : الإنسان مجبرٌ باطناً مخيّرٌ ظاهراً » . ( 2 ) « فخر رازى قصد داشت كه يگانگى مذهب جبر و تفويض را برهانى كند ، تا آن حد كه درباره او گفتند كه مىگويد : انسان باطناً مجبور و ظاهراً مختار است . » در هر صورت گمان اين است كه مثنوى هم در بعض اشعار خود خواسته به مذهب كسب اشعرى متوصّل شود .
مرحوم علاّمه حلّى در كتاب « نهج الحق و كشف الصدق » ذيل عنوان « المطلب الثاني عشر في إبطال الكسب » مطالبى دارد كه ترجمه آن چنين است :
بعضى گفته‌اند : معنى « كسب » آفريدن خداوند است فعل را بعد از اختيار بنده ، و حاصل معنى اجراء عادة اللّه است به خلق افعال هنگام اختيار بنده . و اقوال ديگرى در توجيه كسب نقل كرده ، سپس « كسب » را با ادلّه عقليّه باطل مىكند . ( 3 ) جزاه اللّه خيرا .
مثنوى گويد :
تو ز قرآن بازخوان تفسير بيت * گفت ايزد ما رميت إذ رميت گر بپرّانيم تير آن نِى ز ماست * ما كمان و تيراندازش خداست ( 4 )

1 - كافى 1 / 160 ، حديث 13 . 2 - مقدّمه كتاب « عقائد الاماميّة » . 3 - نهج الحق و كشف الصدق : 125 . 4 - مثنوى : دفتر اوّل 615 . در نسخه انتشارات وصال شعر زير هم مذكور است : ليك هست آن فعل ما مختار ما * ز او چرا كه ما رمى كه يار ما مرحوم صاحب رساله مىفرمايد : مثنوى مانند مارى است به ظاهر خوش خط و خال ، و اندرونش زهر قتّال .

349