قبل از اين شعر و بعد از آن تأويلاتى دارد كه بعض آنها گذشت ، خود مراجعه نماييد ، امّا اين شعر او خيلى با جبر و به ويژه با تصوّف سازش دارد . و امّا مراد از آيه شريفه و ما رميت إذ رميت و لكنّ اللّه رمى ( 1 ) يعنى تو « سنگريزه يا خاك » ( 2 ) نينداختى زمانى كه انداختى ، بلكه خداوند انداخت ، چيست ؟
در مجمع البيان چنين فرموده است : « همانا علت اينكه فعل را از فاعل حقيقى آن نفى فرموده و به خود نسبت داده در حالى كه فعل خود او نيست ، آن است كه افعال خداوند همانند سبب است براى اين كار . » ( 3 ) و قوّت اسباب گاهى موجب انتساب فعل به مسبّب الأسباب و نفى از سبب قريب مىشود .
مثال آن در قرآن آيه مباركه يا هامان ابن لى صرحاً . . . ( 4 ) است و در علم معانى نيز گفته شده : بنى الامير المدينه ( 5 ) ، يعنى شهر را حاكم ساخته است . و در اصطلاح عامّه مردم ، همه مىگويند : شهر بغداد را منصور عباسى ساخت .
و بالأخره كلام خواجه در تجريد محكّم است كه فرموده است :
« والضرورة قاضية باستناد أفعالنا إلينا » ( 6 ) يعنى : « بديهى است كه افعال ما به خود ما مستند است . » بهرحال استناد فعل به فاعل است نه اختيار كننده .
به عنوان مثال اگر شخصى خود را به اين صورت در اختيار فرزند خود يا ديگرى قرار دهد ، و پدر ، فرزند را از انجام كار معيّنى نهى كند ، در عين حال فرزند كار مورد نهى را اختيار كند ، و پدر با وجود قدرت بر فعل و ترك ، مختار و خواهش پليد او را

1 - سوره انفال ، آيه 17 . 2 - بنابر آنچه در تفسير آيه مباركه رسيده است ، به مجمع البيان 2 / 530 مراجعه كنيد . 3 - مجمع البيان : 2 / 530 . ذيل قسمت اول آيه « فلم تقتلوهم و لكنّ اللّه قتلهم » . 4 - سوره غافر آيه 36 . يعنى : فرعون به وزير خود گفت : « اى هامان براى من برجى بنا كن . در صورتى كه برج را بنّا و كارگر مىسازند نه هامان . » 5 - براى اطلاع بيشتر به كتاب « مطوّل » در بحث إسناد خبرى بخش مجاز عقلى مراجعه فرماييد . 6 - كشف المراد : 239 .

350