هيچ دلالتى بر مذهب اماميّه ندارد ( 1 ) ، و بايد توجّه داشت كه فخر رازى با آنكه از متكلّمين است سخت طرفدار جبر عباد در افعال است ، چه رسد به صوفيه كه شبسترى گفته :
هر آنكس را كه مذهب غير جبر است * نبى گفتا كه او مانند گبر است بنابر آنكه قدريّه را تطبيق بر مفوّضه كرده باشد ، چنانچه مير سيّد شريف جرجانى نموده و به ضمّ قاف خوانده كه نسبت به قدرت داده .
بالأخره رازى در تفسير آيه شريفه واللّه خلقكم و ما تعملون ( 2 ) يعنى خداوند شما را خلق كرده و آنچه را انجام مىدهيد ، براى اثبات مرام جبر و اينكه افعال بندگان مستقيماً آفريده خدا است به اشتباه بزرگى دچار شده است ، آنجا كه مىگويد : « اتّفق النحويون على أنّ لفظ « ما » مع بعده فى تقدير المصدر » ( 3 ) يعنى علماء نحو بر اين مطلب متّفقند كه كلمه ما و مدخول آن به تأويل مصدر مىرود .
اين نحوى بزرگ و امام در علوم ! از ياد برده كه كلمه « ما » بر دو قسم است : اسميّه و حرفيه ، و از نظر او محو شده كه اين حرف در مورد حرفيّه صحيح است ، مثل « ما » در آيه مباركه وضاقت عليهم الأرض بما رحبت ( 4 ) أي برحبها .
و امّا در اينجا « ما » موصوله است و « عَمِلَ » متعدّى است و استعمال آن به حدّى است كه شايدنياز به آوردن مثال نباشد ، امّابراى روشن شدن مطلب چندمثال از قرآن مىآوريم .
1 - واعملوا صالحاً إنّى بما تعملون عليم . ( 5 ) « و به جا آريد كار نيك كه من به آنچه مىكنيد بسيار دانايم . »

1 - از اين جهت بسيارى از علماء اماميّه رضوان اللّه تعالى عليهم از مقصود خود تعبير به استطاعت كرده‌اند ، همانطور كه در اخبار چنين است ، از آن جمله زرارة بن اعين كتابى نوشته در استطاعت و جبر ، نجاشى در رجال خويش از ابن بابويه نقل كرده كه فرموده است : كتاب استطاعت و جبر زراره را ديده ام . 2 - سوره صافات ، آيه 96 . 3 - تفسير فخر رازى : 26 / 149 . 4 - سوره توبه ، آيه 118 . يعنى زمين با همه فراخى بر آنان تنگ شد . 5 - سوره مؤمنون ، آيه 51 .

346