( اِنقاذالبشر من الجبر و القدر ) مىفرمايد : معنى و مفهوم محصّلى ندارد .
امّا به اين نكته بايد توجّه داشت كه جبريّه مىگويند : « لايؤثّر في الوجود إلاّ اللّه » ولى محيى الدين و همراهان او مىگويند : « ليس في الدار غيره ديّار » و اين مبتنى بر وحدت شخصى وجود است كه آن‌ها معتقدند ; تعالى اللّه عمّا يقول الظالمون علوّاً كبيرا .
و شايد مراد مثنوى هم همين قول ابى الحسن اشعرى باشد بنابر تفسيرى كه از خواجه گذشت ، و اين اشعار را به الغاز سروده ، همانگونه كه شأن اوست .
گر نباشد فعل خلق اندر ميان * پس مگو كس را چرا كردى چنان خلقِ حق افعال ما را موجد است * فعلِ ما آثارِ خلق ايزد است ( 1 ) بعد وجه نسبت فعل را به بنده چنين بيان مىكند :
ليك هست آن فعل ما مختار ما * ز او چرا كه ما رمى كه يار ما ( 2 ) و براى آنكه فعل منسوب به دو قدرت نيست چنين مثال مىزند :
زانكه ناطق حرف بيند يا غرض * كى شود يك دم محيط دو عرض ( 3 ) بعد قصّه آدم را آورده است كه قبل از اين گذشت ، و از اين باب ظاهر مىشود كه مقصود او ( كسب ) است كه براى بنده اثبات مىكند فعل يا ترك را ( 4 ) ، و از تمام كلام

1 - مثنوى : دفتر اوّل 1481 . 2 - اشاره به آيه شريفه « و ما رميت إذ رميت و لكنّ اللّه رمى » . 3 - مثنوى : دفتر اوّل 1483 . بنابر توجيه گذشته مناسب بود بگويد : محاط دو عرض ، يعنى قدرت قديمه و حادثه ، بلكه فقط به قدرت قديمه منسوب است كه : لامؤثّر في الوجود إلا اللّه ، و فقط بنده را اختيار است و بس و قواى او محيط اختيار است . 4 - اين مطلب از فخر رازى به زودى خواهد آمد . و قول به كسب از ابوالحسن اشعرى است كه مىگويد : ثواب و عقاب بر فعل خارجى بنده نيست تا اشكال عقاب بر فعل غير اختيارى پيش آيد ، بلكه عقاب و ثواب بر اكتساب عبد و كسب او است به مقتضى آيه كريمه « اليوم تجزى كلّ نفس بما كسبت . . . » كه اين معناى محصّلى ندارد ، براى توضيح بيشتر به محاضرات فى اصول الفقه جلد 2 صفحه 100 - 101 و همين طور فرهنگ فرق صفحه 54 مراجعه شود .

340