مىشود ، اين عمل شكستى روشن براى معاويه بود ، بلافاصله معاويه گفت : قاتل عمّار آن كسى است كه او را به جنگ اعزام نموده است ، اين سخن چون به گوش على ( عليه السلام ) رسيد فرمود : بنابر اين بايد گفت : قاتل حمزه هم در جنگ احد پيامبر ( صلى الله عليه وآله و سلم ) بوده نه كفّار قريش . ( 1 ) با همه اين احوال و با توجّه به اينكه منطق معاويه منطقى پوچ و بىمعنى بود و جواب اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) جوابى محكم و منطقى ، امّا در عين حال حرف معاويه اثر خود را در ذهن عوام كالانعام بجاى گذاشت . مرحوم محدّث قمّى در كتاب « الأنوار البهيّة » روايتى به اين مضمون نقل كرده است :
ابوحنيفه از حضرت موسى بن جعفر ( عليهما السلام ) سئوال كرد : « ممّن المعصية » ؟ گناهى كه انسان مرتكب مىشود از كيست ؟
امام ( عليه السلام ) فرمود : از سه حال خارج نيست ، يا از خداست ، يا از بنده ، يا هر دو ، سپس فرمود : اگر از جانب خداوند باشد - كه اينچنين نيست - او بزرگوارتر از آن است كه بنده را مؤاخذه كند به جهت كارى كه خود كرده است ، و اگر از هر دو باشد - كه اينچنين هم نيست - پس او عادل‌تر از آن است كه بنده را عقوبت كند با آنكه خود اقوى الشريكين است ، يا آنكه معصيت از بنده است - كه در واقع چنين است - پس اگر خداوند او را عقوبت كند به جهت گناه اوست ، و اگر او را ببخشد از بزرگوارى و بخشش اوست . ( 2 ) و فرمايش خواجه نصير در تجريد كه مىگويد : « والضرورة قاضية باستناد افعالنا إلينا » ( 3 ) يعنى : بديهى است كه افعال و اعمال ما مستند به خود ما است ، مطابق با اين روايت است .
فخر رازى در كتاب ( البراهين ) مىنويسد : ابوالحسن اشعرى مىگويد : تمام فعل

1 - بحارالأنوار ، ج 33 ، ص 16 روايت 375 . 2 - الأنوار البهيّة : 88 به نقل از توحيد صدوق : 96 . 3 - كشف المراد : 239 .

338