« محو مىكند خداوند آنچه را بخواهد و اثبات مىكند و نزد اوست ام الكتاب » - يعنى لوح محفوظى كه در آن تغيير و تبديلى نيست - نقل مىكند ، و آن مطلب چنين است :
و قيل : لمّا نزلت و ما كان لرسول أن يأتي بآية إلاّ بإذن اللّه قالت قريش : ما نراك يا محمّد تملك شيئاً ، فلقد فرغ من الأمر ، فأنزل هذه الآيه . . . ( 1 ) يعنى : « گفته شده كه وقتى آيه ( و ما كان لرسول . . . ) نازل شد ، قريش گفتند : اى محمّد ما اختيارى براى تو نمىبينيم ، و هر چه بنا باشد انجام گيرد محتوم و مسلّم شده است و تو نمىتوانى آن را تغيير دهى ، سپس خداوند آيه مباركه يمحواللّه ما يشاء . . . را نازل فرمود . » و مىگويند اوّل كسى كه در اسلام اسم جبر را برد عمر بود در وقتى كه آيه فمنهم شقىٌّ و سعيد ( 2 ) نازل شد .
و نيز از عمر روايت شده است كه به پيامبر ( صلى الله عليه وآله و سلم ) عرض كرد : « نعمل على شي فرغ أو لم يفرغ ؟ فقال : على شي قد فرغ . » يعنى « اعمال ما بر طبق آنچه مقدّر شده انجام مىپذيرد يا نه ، پيامبر فرمودند : بلكه بر طبق آنچه تمام شده است » ، سپس عمر از پيامبر روايت مىكند كه : « جفّت الاقلام و جرت الأقدار ، و لكن كلٌّ ميّسر لما خلق له » ( 3 ) يعنى « قلم‌ها خشك و قضا و قدر جارى شده ، لكن هر كس توانايى انجام آن را دارد كه به جهت او آفريده شده است . » سپس فخر رازى مىگويد : « اين آيه دلالت بر مذهب ما اشاعره جبريّه دارد ، زيرا كه خوشبخت تبديل به شقى نمىشود ، و بدبخت نيز سعادتمند نخواهد شد ، و هر يك به قضاء و قدر الهى است . » و مولوى در اين باره مىگويد :

1 - مجمع البيان ، ج 3 / 299 . 2 - سوره هود آيه 105 . 3 - تفسير فخر رازى ج 5 / 90 .

333