معناى دوم - پولى است كه در دوران قديم از خريد وفروش كالاها مىگرفتند ودر حقيقت اين باجى بود كه قدرتمندان براى خود اختصاص داده بودند . پس از جدايى جوامع با تمايزات اقتصادى وسياسى گمركها با جنبه قانونى وضع مىشود وبه عنوان نوعى از ماليات در بازرگانىها كه اموالى را از خارج وارد مىكنند با شرايط ومقررات مخصوصى دريافت مىشود . درست است كه تفسير دو بيت مورد تحليل با معناى اول مكس مناسب به نظر مىرسد ، زيرا جلال الدين از زبان ابو بكر به خواجهء بلال مىگويد :
اگر تو در هنگام معامله مىگفتى : من در قيمت بلال به تو تعدى كرده وكمتر از ارزش واقعى آن را به تو داده‌ام ، من حاضر بودم همهء ملك ومالم را در اختيار تو بگذارم وبلال را از دست تو بگيرم .
اما با نظر به اوج انديشه ها وتداعى معانىهاى ذهن شگفت انگيز جلال الدين ، بيت دوم را با مكس به معناى دوم هم تفسير كرد .
اين تفسير چنين است كه بلال آفريده شدهء خداوند ، مانند ساير انسانها در اين زندگانى ، مشغول معامله با خدا هستند ( خريدار خدا ، فروشنده بلال ، وكالاى مورد معامله جان انسانى او است « ان الله اشترى من المؤمنين انفسهم واموالهم » ( خداوند نفوس واموال مردم با ايمان را خريده است ) .
اكنون تو اى خواجهء بلال ، در حقيقت باجى براى معامله‌اى مطالبه مىكنى كه خريدارش خدا است خواه اين معنا منظور جلال الدين بوده باشد ، يا نه ، با نظر به رابطهء انسان با خدا اصطلاح باج گير ستمگر در بارهء برده چىهاى رنگارنگ تاريخ ، اصطلاح صحيح است . جهت بود كه پيامبر اسلام با انواعى از طرق منطقى آن روز با اين باج گيرى ستمگرانه به مبارزه پرداخت :

414