10 - هر كسى مسئول كار اختيارى خود مىباشد .
11 - فعاليتهاى فطرى اصيل انسانى در صورت انديشه وبيان آزاد مورد تشويق واحترام است . هم چنين عموم انديشه ها وبيانات موقعى كه مزاحم ديگران نباشد واز غرض ورزى وخود نمايى ناشى نگردد آزاد مىباشد .
12 - فقه وحقوق اسلامى از نظر موضوعات جنبهء پيروى واز نظر احكام هم جنبهء پيش روى دارد وهم پيروى . به توضيح اين كه انسان با فرض انعطاف در صور واشكال زندگى فردى واجتماعى دايماً در تغيير وتحول است ، انتخاب كيفيت وكميت آن صور واشكال باختيار خود انسان گذاشته شده است ، به شرط اين كه در انتخاب مزبور ضررى به خود وبه ديگران وارد نسازد ، مثلًا در انتخاب شغل وپيشه ودانش وصنعت با انواع نامحدود آنها تنها كافى است كه صلاح وعدم فساد جامعه منظور شود .
اين است معناى پيرو بودن حقوق وفقه اسلامى در موضوعات .
اما در احكام نه پيشرو خالص است ونه پيرو خالص ، به اين معنا كه عده‌اى از احكام وتكاليف وجود دارد كه براى ابد جنبهء پيش روى داشته وكمترين اختيارى در بارهء آنها به انسان داده نشده است ، مانند لزوم بجا آوردن گروهى از عبادات مانند نماز كه مربوط ساختن بىنهايت كوچك ( انسان ) با بينهايت بزرگ ( خدا ) است .
وروزه كه براى چشيدن طعم محروميت وتقويت اراده وتزكيه نفس است وحج بيت الله الحرام كه طعم حذف والغاى تمام عناصر شخصيت وخود بينى را به انسان مىچشاند واو را رهسپار كوى وحدت انسانها مىنمايد والا خود سنگ وبناى مكه اهميت موضوعى ندارد :
< شعر > كعبه وسنگ نشانى است كه ره گم نشود حاجى احرام دگر بند وببين يار كجاست < / شعر > فلسفهء ديگر حج بيت الله الحرام اجتماع همهء نژادها وطبقات وگروه هاى مسلمين است كه از يكديگر اطلاع پيدا كنند وراه هاى تازه‌اى براى تقليل

114