اگر كسى حالى نداشته باشد براى او حج واجب نيست . ولى در مذاهب شيعه و سنى استطاعت مالى و جانى براى وجوب حج كافى است .
البته مقصود از تمام عبادات ايجاد حال تقرب به خداوند و توجه به مقام كبرياى اوست ، ولى قانون كه بايستى به هر حال مراعات شود متوقف به آن حال نيست . براى كسى كه مختصر آگاهى دارد مىداند كه علت وضع عبادات چيست ؟ و به همين جهت است كه متشرعين صوفيه هرگز نمىگويند كه : اگر كسى حال نداشته باشد نماز براى او واجب نيست و اگر بگويند مخالف تمام مبادى اسلامى خواهد بود .
خلاصه مطابق آن چه كه از بيانات كلابادى و ديگران و حتى بعضى از معاصرين كه ما با آنها تماس گرفته‌ايم آشكار مىشود : متصوفه معمولًا همان عقايد اسلامى را كه براى فرق اسلامى مطرح است ، دارا بوده نهايت امر اين است كه « به اصطلاح » دريافتهاى مربوط به احوال را به علوم شرعى اضافه نموده ، مىگويند : مرد عارف به اضافهء عقايد اسلامى يا براى به ثمر رسانيدن عقايد و اعمال اسلامى بايستى به وسيله رياضات مشروعه و تزكيهء نفس ، احوال و مقامات را هم طى نمايند .
در تأييد اين مطلب كه عرفا و صوفيه مخالفتى در عقايد و احكام اسلامى با ساير مسلمانان ابراز نمىكنند ، مطالبى است كه سراج طوسى در كتاب معروف به اللمع در بارهء فرقه ى مزبور بيان مىكند ، و ما به طور اختصار بعضى از اين بيانات را در اين مورد نقل مىكنيم :
سپس طبقات صوفيه با تمام فقها و اصحاب حديث در معتقداتشان اتفاق نظر دارند ، و تمام علوم فقها و اصحاب حديث را مىپذيرند . و در معانى آنها مادامى كه بدعت و پيروى از هوى نبوده باشد و مربوط به تبعيت از پيغمبر بوده باشد ، كوچكترين مخالفتى ندارند ، و آن گروه از صوفيه كه به مرتبهء فقها و علما نرسيده باشند ، در تمام مشكلات از احكام و حدود دين به همان فقها و علما مراجعه مىكنند . و اگر آنان اختلاف داشته باشند جانب احتياط و مورد وثوق را اخذ مىكنند ، در مذهب آنان هيچ گونه بىقيدى به احكام و ارتكاب به تأويلات وجود ندارد ، و آنان از هر گونه عامل اهانت بر دين بر كنار

771