بسيار متين است و بلكه بايد بگوييم : بدون استقلال در زندگى هرگز طعم زندگانى را نمىتوانيم بچشيم ، ولى مسئلهء تكيه به خداوند غير از تكيه به موجودات ديگر است ، زيرا اين تكيه در حقيقت عظمت دادن به شخصيت انسانيت كه مىگويد : انسان به يك بىنهايت و موجود مطلق وابستگى دارد كه ما فوق تمام موجودات است ، و اوست كه از تمامى جزييات و كليات زندگى بشر آگاه است ، اوست كه تمام عوامل و نمودهاى جهان طبيعت را براى بهره بردارى آماده ساخته است . او با اين توجه و گرايش پى به عظمت خويشتن مىبرد ، نه اين كه توجه مزبور ناشى از بد بختى و تباهى او بوده باشد .
اگر اين تكيه گاه بزرگ در زندگانى ما وجود نداشته باشد ، نه اين است كه ما هيچ كارى را نمىتوانيم انجام بدهيم ، و نه اين است كه ما راكد شده هيچ فعاليت انجام نخواهيم داد ، نه ، بلكه تمام فعاليتها و حركات و سكنات ما به تصادف و به يك وضع غير قابل محاسبه مبدل مىگردد كه بدون داشتن شخصيت قابل پرورش و تكامل تا بىنهايت و بدون هدف و ايده آل واقعى ، تنها خواهيم خورد و خواهيم خوابيد و خواهيم مرد ، اين است زندگانى كه در بارهء آن شعرا را به زحمت انداخته‌ايم .
پس مقصود از تكيه به خداوند اين نيست كه من بنشينم و بگويم : خدا تمام علوم را مىآورد و در ذهن من جا مىدهد بدون اين كه زحمتى بكشم ، يا تمام وسايل زندگانى را براى من آماده خواهد كرد بدون اين كه سعى و كوشش و مجاهدتى داشته باشم ، اگر چنين خيالى در مغز كسى خطور كند يا هيچ گونه آگاهى به فلسفه و علوم الهى ندارد و يا اينكه غرض ورزى مىكند .
< شعر > ( ( 42 ) ) كوزه بودش آب مىنامد بدست آب را چون يافت خود كوزه شكست < / شعر > محال است آن كه هم دندان و هم نعمت شود پيدا اگر مطلب در يك عده مسائل مربوط به لذايذ منحصر مىگشت ، جاى آن قدرها تأسف نبود ، ولى مسئلهء عدم اجتماع شرايط در يك قلمرو بسيار حياتى باعث

75