ارمغان من كو ؟ و آن چه كه در اين سفر شنيدى و ديدى به من باز گو كن ، بازرگان مىگويد : من از كردار خود و از اين كه پيغام تو را به سوى دوست تو بردم پشيمان مىباشم . طوطى پرسيدن علت پشيمانى چيست ؟ بازرگان گفت من هنگامى كه سفارش تو را به طوطيان مىرسانيدم ، يكى از آن طوطيان همين كه مطالب مرا شنيد افتاد و مرد ، من از اين گفتن پشيمان گشتم . ولى پشيمانى از كارى كه شده است چه سودى دارد ؟ هر نكته‌اى كه از زبان انسانى درمىآيد مانند تيرى است كه از كمان مىجهد ، چنان كه نمىتوان تير از كمان پريده را به كمان باز گرداند ، همچنان مطلبى را كه انسان به زبان آورد و اثر خود را بخشيد نمىتوان آن سخن را بر گردانيد ، يا اين كه اثر آن را ناديده گرفت ، چنان كه اگر كسى از عواقب سيل بترسد بايستى از اول هنگامى كه هنوز آب جارى به صورت سيل در نيامده جلوگيرى نمايد .
بدين سان فعل انسانى را در پشت پرده اثرهايى است ، اين اثرها و نتايج در قلمرو اختيارات بشرى نيست ، زيرا آن نتايج و آثار تحت مشيت خداوندى به جهان وارد مىگردد ، اگر چه از يك جهت نسبت همان نتايج به ما هم واقعيت دارد . يك مثال براى اين حقيقت متذكر مىگرديم :
زيد تيرى را به سوى عمرو رها مىكند ، عمرو از ضرب اين تير احساس درد مىكند ، اين درد و شكنجه در عمرو وجود پيدا كرده ، و رو به افزايش مىرود ، تا آن گاه كه به زندگانى او خاتمه بدهد .
در اين حادثه هر چه كه در جهان طبيعت روى داده از قبيل تأثر عضو عمرو از ضرب زيد و همچنين دردهايى را كه نتيجهء ضربت مزبور است ، و احتياج عمرو به طبيب و غير ذلك ، همه اين نمودها در قلمرو طبيعت مطابق قوانينى است كه جلوه گاه مشيت خداوندى است ، ولى قتلى كه انجام گرفته است ، منسوب يزيد است . در حقيقت زيد در آن حال كه داراى

730