پس از اين مقدمه مىگوييم كه : اين كار اختيارى كه از شما صادر مىشود و شما گمان مىكنيد در انجام آن كار آزاد هستيد ، اگر تحليل كنيم خواهيم ديد دو موضوع در اين كار وجود دارد :
يكى هدفى كه از انجام كار مفروض در نظر گرفته‌ايد .
دوم خود كارى كه مورد عمل شما است .
اگر شما بخواهيد واقعاً هدف را منظور نماييد ، محال است كه به خود آن كار كه صادر مىكنيد توجه دقيق و صد درصد داشته باشيد ، و اگر به خود كار دقيقاً آگاهيد ، و كار است كه شما را به خود صد درصد جلب نموده است ، محال است كه بتوانيد به هدف آگاهى داشته با انگيزگى هدف تحريك شويد . بنا بر اين همواره يك جزء از كارهاى اختيارى شما بدون آگاهى خواهد بود .
در نتيجه چگونه مىتوانيد ادعا كنيد كه كارى را با اختيار و آزادى صد درصد انجام داده‌ايد ؟ بايد تصديق كرد كه اين دقت كارى در مسئله جبر و اختيار كه جلال الدين انجام داده است ، به ذهن اغلب فلاسفه و متكلمين كه در اين مبحث وارد شده‌اند خطور ننموده است .
ولى به نظر مىرسد كه اين استدلال دقيق نيز احتياج به تأمل بيشترى دارد ، و مىتوان گفت :
آن چه كه در پديده اختيار مهم است موضوع « نظارت و تسلط من » بر كارى است كه صادر مىگردد . و جاى ترديد نيست كه گاهى هدفها اصلا در اختيار ما نمىباشند ، و گاهى بالعكس هدفها در اختيار ما قرار مىگيرند . در آن صورت كه هدفها در اختيار ما نيستند ، تمام توجه ما به سوى كار بوده و من نظارت و تسلط خود را تنها در باره كار انجام خواهد داد ، مانند اين كه نقاش تابلويى را مىكشد به اين هدف كه مورد پسند صد درصد مردم باشد و به قيمت گزافى بفروشد ، به طورى كه اگر بداند اين هدف عملى نخواهد گشت ، زحمت كشيدن تابلوى مزبور را به خود نخواهد داد . در اين مورد مسلم است كه هدف مزبور به هيچ وجه در اختيار نقاش ما نيست ، و چون هدف مزبور در اختيار

660