گاهى حتى پا را از اين هم فراتر نهاده ، با يك ديد فلسفى بسيار وسيع ، عقل را حقيقت و زير بناى جهان هستى قرار مىدهد مانند ژرژ ويلهم فردريك هگل و مىگويد :
< شعر > كل عالم صورت عقل كل است اوست باباى هر آنك اهل دل است اين جهان يك فكرت است از عقل كل عقل را شه دان و صورتها رسل < / شعر > يا در همين ابيات فوق كه مىگويد :
< شعر > ( ( 1112 ) ) عقل پنهان است و ظاهر عالمى صورت ما موج يا از وى نمى < / شعر > مقصود جلال الدين از اين نظريات گوناگون چيست ؟ بايد بگوييم : با نظر به تمام آن چه كه در مكتب جلال الدين و ساير عرفاى اهل دانش ديده مىشود اين است كه : آن جا كه عقل را تضعيف نموده آن را به كلى از درجهء اعتبار ساقط مىسازند ، مقصود عقل جزيى نظرى است ، كه مىخواهد با وسايل معمولى خود تمام مسائل هستى را حل و فصل كند ، از آن جهت كه وسيله‌اى غير از زمان و مكان و كميت و كيفيت ندارد . و به عبارت روشنتر عقل با وسايلى كار مىكند كه آن وسايل از همين جهان مادى و با همين حواس محدود به دست آمده است ، به همين جهت است عقل را محكوم مىكند و مىگويد :
< شعر > عقل بند رهروان است اى پسر آن رها كن ره عيان است اى پسر < / شعر > اما اگر درست دقت كنيم خواهيم ديد : با آن ملاك و با آن انگيزه‌اى كه عقل را محكوم مىكند دل و حتى جان را هم محكوم و از درجه اعتبار واقعى ساقط مىنمايد ، باز مىگويد :
< شعر > عقل بند و دل فريبا جان حجاب راه ازين هر سه نهان است اى پسر < / شعر > پس آن جا كه عقل را تحقير مىكند ، مواردى است كه انسان به نام عقل يك فعاليت درونى انجام مىدهد كه وسايل طبيعىاش همان مفاهيم و موضوعات معمولى است كه فقط در روبناى طبيعت مىتواند صادق بوده باشد .
ولى آن گاه كه عقل را به عالىترين درجهء ارتقاء مىدهد موقعى است كه براى عقل مفهومى در نظر مىگيرد كه تقريباً تمام شخصيت ملكوتى انسانى مىباشد : البته اين عقل

508