به هر حال مكتب رئاليسم است كه حس و منطق آن را كاملا تأييد مىكند و تمام ادله‌اى را كه ايده آليستها براى اثبات مكتب خود مىآورند ، عصارهء تصحيح شدهء همهء آنها را مىتوان در فرمول ذيل جستجو كرد :
« ما در نمايش نامهء بزرگ وجود ، هم بازيگريم هم تماشاگر » [1] واقعيت اشياء مربوط به « من » نيست اما وقتى كه اشياء براى « من » مطرح مىگردد از طرف حواس و سازمان مغزى انسان ، گوناگون جلوه مىكند ، فرمول فوق تمام اشياء را به طريق ذيل تثبيت مىكند :
شىء فى نفسه ( شىء براى خود ) شىء براى « من » پس از اين مقدمه مىتوانيم مقصود جلال الدين را كه مىگويد : « چرخ در گردش اسير هوش ماست » دريابيم ، و خلاصهء آن چنين مىشود كه تمام حركات و نمودهاى جهان طبيعت بستگى به چگونگى درك ما دارد ، و اين ماييم كه با شرايط مخصوص حواس و ذهن خود جهان طبيعت را با اين شكل نه به آن شكل مىبينيم . البته از اين بيان اثبات نمىشود كه جلال الدين از گروه ايده آليستها است كه هر گونه واقعيت « جز من » را انكار مىكند ، بلكه موقعيت ما را در جهان خارجى بيان مىدارد كه :
« مادر نمايش نامهء بزرگ وجود هم بازيگريم هم تماشاگر » ممكن است مقصود جلال الدين از دو بيت فوق اين بوده باشد كه از آن جهت كه انسان اشرف و با عظمتترين مخلوقات است ، لذا تمام جهان طبيعت براى او ساخته شده است .

[1] گويندهء عبارت ، فيزيك دان معروف دانماركى نيلز بوهر است . .

42