< شعر > سنگ و آهن خود سبب آمد و ليك تو به بالاتر نگر اى مرد نيك كاين سبب را آن سبب آورد پيش بىسبب هرگز سبب كى شد ز خويش اين سبب را چرخ گردان علت است چرخ گردان را نديدن زلت است اين سبب چه بود ؟ به تازى گو رسن كاندر اين چَه اين رسن آمد به فن اين سببها راست محرم عقلها آن سببها راست محرم انبيا اين سببهاى رسنها در جهان هان و هان زين چرخ سر گردان مدان < / شعر > در زير بناى جهان هستى آثار طبيعى كه بر اين مواد به ترتيب است وجود ندارد ، زمان آن جا مفهوم خود را از دست مىدهد . و براى تصور چنين جهانى ، و براى تصديق امكان چنين زير بنايى ، كافى است كه ما به دو جهان خود آگاه و ناخود آگاه خويش مراجعه كنيم .
در اين دو جهان حقايق با يكديگر مختلف مىباشند . مثلًا در جهان خود آگاه مسئلهء محال بودن يك پديده در دو مكان ، و بالعكس محال بودن دو پديده در يك مكان ، و همچنين مسئلهء كشش زمان ، و انتزاع سه نقطهء ( ماضى و حاضر و آينده ) ، و نيز مفهوم شبه فضا در خود آگاه ، همه و همه به طور طبيعى منعكس مىگردد ، در صورتى كه در جهان ناخود آگاه هيچ يك از اين خواص مطرح نيست ، ما مىتوانيم در ناخود آگاه زمان را اگر چه به امتداد ده ها قرن بوده باشد ، در يك نقطه خلاصه كنيم . حوادثى را كه در امتداد قرون متمادى صورت گرفته است در يك لحظه مجسم نماييم .

348