نشان داده شده است كه در كتب شرقى و غربى به طور فراوان بررسى شده است ، مخصوصاً فلاسفه ى شرق در اين مسئله نهايت كوشش و فعاليتهاى مغزى زيادى به كار برده‌اند .
استاد بزرگ فلسفهء شرق مرحوم آقا ميرزا مهدى آشتيانى در باره وحدت ( به طور عمومى يعنى وحدت وجود و وحدت موجود ) تا چهل و هشت نظريه به دست آورده آن را در رساله‌اى مورد بررسى قرار داده‌اند ، اين رساله را بعضى از دوستان دانشمند ما زياد جستجو كردند ، حتى كتابخانهء مرحوم آشتيانى را دقيقاً فحص كرده‌اند ولى پيدا نشده است .
مرحوم آشتيانى شماره اين نظريات را در كتاب « اساس التوحيد » بدين ترتيب بيان كرد :
« ولى سباحين درياى لا يتناهاى وحدت و سياحين بيداء بىمنتهاى معرفت توحيد ، عامى را به سى و شش قسم و اقسام ديگر را به دوازده قسم تقسيم نموده‌اند كه ما در رسالهء وحدت وجود به آن اقسام اشاره خواهيم نمود » [1] ما در اين مبحث چند نظريهء اساسى را در بارهء « وحدت » بيان مىكنيم ، البته با دقت در اين نظريات مىتوان بقيهء نظريات را هم تا حدودى احساس كرد :
1 - وحدت موجود - اين نظريه مىگويد : تمام موجودات جهان هستى از كوچك و بزرگ ، متحرك و ساكن ، گذشته و حال و حاضر ، در هر شكل و هر صورتى بوده باشد يك موجود بيشتر نيست ، موجوداتى كه به نظر ما گسيخته و مجزا از يكديگر ديده مىشوند مربوط به حواس ما است . و مادامى كه در همين حواس طبيعى گرفتاريم ، نمىتوانيم اين وحدت را آن چنان كه شايسته است درك كنيم ، براى قابل هضم ساختن اين گونه وحدت با تكثرات محسوسى كه مشاهده مىگردد تشبيهات فراوانى بيان كرده‌اند از آن جمله :

[1] اساس التوحيد ، ميرزا مهدى آشتيانى ، ص 449 . .

292