و اين قسم حيرت لذت بارترين نمود روانى يك انسان تكامل يافته است ، كه در عين دانايى در دريايى از عظمت فرو مىرود ، و در مقابل خود هيچ گونه ديوارى كه سد راه او باشد ، و روح را از سير و سلوك الى الله جلوگيرى نمايد نمىبيند .
و همين مضمون است كه از طلايه داران علمى قرون و اعصار مشاهده مىكنيم ، آلبرت اينشتين مىگويد : « فرد در اين مرحله بىحاصلى آرزوها و هدفهاى بشرى را درك مىكند ، و در نظم معجزه آسا و شكوه و جلال جهان طبيعت و جهان انديشه بر وى آشكار مىشود ، سر نوشت و تقدير آدمى را و اين كه در زندان اين سر نوشت اسير است احساس مىكند ، در صدد آن بر مىآيد تا تمام هستى را به عنوان يك وحدت پر از جلال بشناسد » . [1] داستايوسكى مىگويد : « لحظاتى وجود دارد به اين معنا كه پنج يا شش لحظه در آن واحد فرا مىرسد كه شما ناگهان وجود نظام و هماهنگى تمام و كمال را كه كاملا تحقق يافته است احساس مىكنيد ، اين نظام و هماهنگى از آن دنيا نيست ، نمىخواهم بگويم كه از آسمان فرا مىرسد اما يك انسان در زندگى روزانه اش نمىتواند آن را تحمل كند ، بايد جسم را تغيير داد يا بايد مرد اين يك احساس روشن و غير قابل بحث است ، گويى كه ناگهان احساس مىكنيد كه طبيعت به شما مىگويد : « بلى همهء اينها درست و به جاست » . [2] جلال الدين پس از اين مطلب گامى فراتر نهاده مىگويد :
< شعر > آن يكى را روى او شد سوى دوست وين يكى را روى او خود روى دوست < / شعر > اگر تزكيه نفس انسانى به حد نصاب خود برسد ، تدريجاً مىتواند

[1] مقاله دين جهانى ، از سه مقاله ترجمه احمد آرام ، ص 65 . .
[2] تسخير شدگان ، داستايوفسكى ، ج 2 ، ص 251 . .

166