بدهد ، براى او در حال علم حجت و دليل قاطعانه‌اى وجود دارد ، در صورتى كه خود گمان از تحريك صد درصد جلوگيرى مىنمايد .
به عبارت ديگر براى اين كه واقعيت براى يك انسان به طور علمى كشف شود بدون شك ادله و شواهدى بروز خواهد كرد كه روى آن ادله و شواهد علم پيدا مىشود اگر آن شخص داراى وضع روانى معتدل بوده باشد ، به طورى كه اگر همان ادله و شواهد براى افراد ديگر در بارهء همان موضوع بروز مىكرد ، آنها نيز عالم به آن موضوع مىشدند بدون شك ترتيب اثر او بر علم مفروض منطقى و معتدل بوده ، هيچ عاقلى در موقع ظهور خلاف علم مفروض ، او را ملامت نخواهند كرد ، و از وجدان خود كوچكترين سرزنشى احساس نخواهد كرد ، زيرا مطابق عقل و منطق رفتار كرده مدلول ادله و شواهد را مورد بهره بردارى منطقى قرار داده است ، در صورتى كه در موقع ظن و گمان ادله و شواهد ناقص بوده و فردى كه گمان كرده است ، خود كاملا احساس مىكند كه از نقطه‌اى كه قرار گرفته است تا حصول علم فاصلهء كم و بيش وجود دارد . و اين گمان را نمىتواند به حساب واقع بينى در آورد . اين حالت انتظار روانى دايما به او گوشزد مىكند كه با انكشاف ناقص اقدام به مورد گمان مكن ، مگر اين كه عقلاى اجتماع يا مقام رسمى قانون گزارى گمان را در آن مورد كافى بداند ، ولى اين مطلب در مسائل حقوقى و ساير وظايف فردى و اجتماعى است ، اما در مسائل علمى و فلسفى و مربوط به حيات انسانى موارد عمل با يكديگر اختلاف شديد دارند .
« أَنْزَلَ مِنَ اَلسَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِها فَاحْتَمَلَ اَلسَّيْلُ زَبَداً رابِياً وَمِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْه فِي اَلنَّارِ اِبْتِغاءَ حِلْيَةٍ أَوْ مَتاعٍ زَبَدٌ مِثْلُه كَذلِكَ يَضْرِبُ الله اَلْحَقَّ وَاَلْباطِلَ فَأَمَّا اَلزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفاءً وَأَمَّا ما يَنْفَعُ اَلنَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي اَلأَرْضِ كَذلِكَ يَضْرِبُ الله اَلأَمْثالَ » 13 : 17 . [1] ( خداوند از آسمان باران را فرستاد ، و هر رودخانه و جايگاه آب به اندازه گنجايش خود از آن آب باران بر خود هموار ساخت ، اين سيل روى خود كفهاى بر آمده را حمل نمود . )

[1] سوره رعد ، آيه 17 . .

135